احکام غسل و تیمم /آیه 6 /تفسیر ترتیبی (سوره مائده)

موضوع: تفسیر ترتیبی (سوره مائده)/آیه 6 /احکام غسل و تیمم

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ فاغْسِلُواْ وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُواْ بِرُؤُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَينِ وَإِن كُنتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُواْ وَإِن كُنتُم مَّرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاء أَحَدٌ مَّنكُم مِّنَ الْغَائِطِ أَوْ لاَمَسْتُمُ النِّسَاء فَلَمْ تَجِدُواْ مَاء فَتَيَمَّمُواْ صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُواْ بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُم مِّنْهُ مَا يُرِيدُ اللّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُم مِّنْ حَرَجٍ وَلَكِن يُرِيدُ لِيُطَهَّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾.[1]

1- تفسیر آیه 6

1.1- اطلاق آیه به تحصیل طهارت برای هر نماز، اعم از واجد طهارت و فاقد طهارت

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ فاغْسِلُواْ».

آیه‌ی شریفه در وجوب طهارات سه‌گانه‌ی وضو و غسل و تیمم است. و امر در این آیه (فَاغسِلُوا) اطلاق دارد؛ یعنی کسانی که می‌خواهید نماز اقامه کنید، هرگاه برای نماز برخاستید، این‌گونه وضو بگیرید؛ صورت و دست‌ها را بشویید و سر و پا را مسح کنید.

1.2- انصراف این آیه به فاقد طهارت

ظاهر آیه این است که تحصیل طهارت برای هر نمازی واجب است؛ چه قبل از آن وضو گرفته باشد و چه وضو نگرفته باشد؛ ولی در فقه گفتیم که آیه، انصراف به فاقد طهارت دارد.

1.3- اطلاق امر به وضو، اعم از وضوی واجب و وضوی مستحب

امر به وضو اینجا اعم از وجوب و استحباب است؛ یعنی اگر وضو ندارید، برای نماز باید وضو بگیرید.

1.4- وجوب غیری وضو

و وجوب وضو، وجوب غیری است؛ یعنی به‌ خاطر نماز واجب و یا به ‌خاطر طواف و نذر واجب شده است. و برای کسی که نمی‌خواهد نماز بخواند، استحباب دارد؛ لذا امر در اینجا جامع بین وجوب و استحباب است.

1.5- تفاوت احکام فقهی با احکام سلوکی

و اگرچه احکام الهی در فقه به لحاظ ظاهری پنج مورد است که عبارت است از: وجوب، حرمت، اباحه، استحباب و کراهت؛ ولی به لحاظ سیر و سلوکی احکام الهی دو مورد است: یا واجب و یا مستحب است.

1.6- صحت تعلق دو حکم وجوب و استحباب بر وضو از دو جهت

و در این جا هم حکم به وضو هم وجوب و هم استحباب دارد. و به عبارت بهتر وضو وجوب و مطلوبیت غیری برای اقامه‌ی نماز و واجباتی مانند طواف که مشروط به وضو است دارد و مطلوبیت نفسی و استحباب برای تحصیل طهارت دارد. و منافاتی ندارد که یک چیزی از دو جهت هم مستحب و هم واجب باشد؛ به‌ سبب تحصیل طهارت مستحب باشد و به‌ سبب اقامه‌ی نماز واجب باشد.

1.7- کیفیت وضو

«فاغْسِلُواْ وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُواْ بِرُؤُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَينِ». در کلمه‌ی «إِلَى»، غایت در مُغَیّا داخل است و آرنج هم باید شسته شود. و بنا بر قول ابن عباس «الْوُضُوءُ غَسْلَتَانِ وَ مَسْحَتَانِ»؛[2] وضو دو شستن، یعنی شستن صورت و دست و دو مسح، یعنی مسح سر و پا دارد.

1.8- دو نکته‌ی فقهی از کلمه‌ی «بِرُؤُوسِکُم»

1.8.1- نکته‌ی اول

و از این تعبیر «بِرُؤُوسِكُمْ» و از این تعلقاتی که در اینجا آمده است، ظهور در مباشرت فهمیده می‌شود؛ یعنی خودش باید وضو بگیرد؛ مگر اینکه معذور باشد.

1.8.2- نکته‌ی دوم

کلمه‌ی رئوس، همراه «باء» آمده است و «باء» یا برای الصاق است یا تبعیض؛ یعنی اگر قسمتی از سر را هم مسح کند، کافی است.

1.9- زمان اختلاف وضو بین شیعه و اهل سنت از جهت تاریخی و نظر فقهای عامه در مورد وضوی شیعه

اختلاف مبنایی بین عامه و شیعه در بحث وضو است؛ ولی عامه، وضوی شیعه را جایز می‌دانند و در زمان رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) و خلیفه اول و دوم، تشریع و عرف به همین طریق شیعه بوده که اول صورت شسته می‌شود، بعد دست را از آرنج تا سرانگشتان و بعد مسح سر و پا انجام داده می‌شود؛ اما از زمان عثمان، ایشان وضو را دو قسم بیان کرد؛ ولی تمام فقهای عامه، قائل به اِجزای وضوی امامیه هستند.

1.10- حکم غسل و تیمم

«وَإِن كُنتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُواْ»؛ اگر جنب باشید، طهارت بگیرید و غسل کنید. «وَإِن كُنتُم مَّرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ»؛ اگر مریض بودید یا مسافر بودید، «أَوْ جَاء أَحَدٌ مَّنكُم مِّنَ الْغَائِط»؛ یا کسی از شما قضای حاجت کرد، یا ... تیمم کنید.

1.11- معنای «غائط»

عرب به زمین پست، «غائط» می‌گوید. و اینکه به قضای حاجت، غائط می‌گویند، به‌خاطر این است که در عرب‌ها رسم بود که نقطه‌های پایین‌دست را پیدا می‌کردند که دیده نشوند و برای قضای حاجت به آنجا می‌رفتند.[3]

1.12- معنای «صَعید»

می‌توانیم بگوییم که غائط در مقابل «صَعید» است؛ «صَعید»، نقطه‌ی بلند از زمین است که از پلیدی‌ها پاک است.[4] و نقطه‌ی مقابل غائط است که فضولات در آنجا جمع می‌شود.

1.13- معنای «عَذَرَه»

عرب به مدفوع انسان هم عَذَره هم می‌گوید؛ چرا که «عَذَره»، یعنی آستانه‌ی در و چون برای قضای حاجت از خانه خارج می‌شدند، برای همین تعبیر عذره می‌گفتند.

1.14- رعایت ادب در قرآن در استعمال کلمات

«أَوْ لاَمَسْتُمُ النِّسَاء»؛ اگر زن‌ها را لمس کردید. قرآن از آمیزش زن‌ها، تعبیر لمس می‌آورد و از غائط هم تعبیر کنایی می‌آورد؛ چرا که قرآن بسیار مؤدب حرف می‌زند و انسان مؤمن باید همانند قرآن باشد و نباید زبانش به کلمات زشت گویا شود و انسان وقتی قرآنی می‌شود که هر حرفی را نزند و هر کاری را نکند. انسان در فردای قیامت با رفتار و گفتارش محشور می‌شود.

1.15- لزوم تیمم در این موارد در صورت عدم دسترسی به آب

خداوند در این آیه می‌فرماید: «اگر مریض یا مسافر بودید و یا قضای حاجت کردید و یا زنان را لمس کردید، «فَلَمْ تَجِدُواْ مَاء فَتَيَمَّمُواْ صَعِيدًا طَيِّبًا»؛ با شرط نیافتن آب با خاک یا سنگ پاکی تیمم کنید.

1.16- طریقه‌ی تیمم

«فَامْسَحُواْ بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُم مِّنْهُ»؛ تیمم دو مسح دارد؛ از رستنگاه صورت تا ذقن (چانه) را مسح کنید و سپس دست‌ها را هم مسح کنید.

در روایت آقا رسول‌الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله) در مورد چگونگی تیمم ایشان آمده است که می‌فرمایند: «إنّما قال اللّه: «فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَ أَيْدِيكُمْ مِنْهُ» ثم وضع يديه جميعا على الصعيد ثم مسحهما، ثمّ مسح من بين عينيه إلى أسفل حاجبيه، ثم دلك إحدى يديه بالأخرى على ظهر الكفّ بدأ باليمنى».[5] رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌) دست‌شان را بر خاک یا سنگی زدند و تا پایین‌تر از ابروهای‌شان را مسح کردند و همچنین دست چپ را بر دست راست و دست راست را بر پشت ‌دست چپ مسح کردند.

1.17- حرجی نبودن احکام الهی

«مَا يُرِيدُ اللّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُم مِّنْ حَرَجٍ»؛ گمان نکنید که خداوند برای شما زحمت و دشواری قرار داده است. احکام الهی حرجی نیستند؛ چه برسد به اینکه ضرری باشند و آیه‌ی شریفه، حرج را نفی کرده است که قطعاً ضرر هم نفی شده است.

1.18- جایگاه تکالیف شرعی نزد سید بن طاووس (رحمه‌الله)

جناب سید بن طاووس هنگام بلوغ فرزندشان برای ایشان در کتاب‌شان نوشتند: «وينبغي يا ولدي محمد أسعدك الله جل‌جلاله بإقباله ومكاشفة جلاله أن تعتقد أن يوم تشريفك بالتكليف كان من أعظم أيام الاعياد»؛[6] تشریف تو را به حریم احکام الهی تبریک می‌گویم. مانند کسی که وارد یک مجلس تعظیم و تکریم می‌شود که مشرفات دارد، ایشان برای بلوغ فرزندشان جشن و تشریفاتی قرار دادند.

1.19- دلیل نام‌گذاری تکلیف

تکلیف را تکلیف می‌گویند و مکلف را مکلف می‌گویند، چون‌که انجام اوامر و نواهی زحمت دارد. اگر چه در اوامر و نواهی زحمت است، ولی حرج نیست و در اسلام قاعده‌ی نفی حرج داریم که قطعاً بستر نفی ضرر است. و اگرچه حکم اولی وضو و غسل تبدیل به‌حکم ثانوی تیمم می‌شود، ولی تیمم هم خودش به‌عنوان اولیه جعل شده است و از اقسام طهارات ثلاث (وضو، غسل و تیمم) است و طهارات ثلاث هم حکم حرجی نیست؛ بلکه ترفیع درجه و زحمتی است که در آن رشد انسان است.

1.20- فلسفه‌ی طهارات ثلاث

1.20.1- تطهیر ظاهری و باطنی

«وَلَكِن يُرِيدُ لِيُطَهَّرَكُمْ»؛ خداوند بر شما حرج قرار نداده است؛ ولی اراده کرده که شما را پاک قرار دهد. و این «لِيُطَهَّرَكُمْ»، تعلیل برای طهارت‌های سه‌گانه است و این طهارت در اینجا اعم از طهارت ظاهری و باطنی است. و کسی که پنج وعده از آب‌ و خاک استفاده کند، غالباً ظاهرش طیب‌وطاهر است. به تعبیر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، کسی که در پنج وعده به سراغ استحمام و به سراغ استفاده از آب ‌و خاک برود، هیچ موقع غیر نظیف نیست و طیب‌ و طاهر است.[7]

1.20.2- نعمت آرامش و آسایش

«وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ»؛ خداوند اراده کرد که نعمت را بر شما تمام کند. قبلاً بیان شد که کمال در اوصاف است و تمام در اجزاء است.[8] و در اینجا که اتمام آورده می‌شود، بیان این است که طهارات ثلاث جزء دین است و «نِعمت» از «نُعومَت» به معنای آسایش و آرامش است.[9] و کسانی که غسل و وضو و تیمم ندارند، آرامش و آسایش ندارند.

خداوند اراده کرد که شما را طیب و پاک قرار بده و نعمتش را بر شما تمام بکند. «لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ»؛ شاید شما شکرگزار باشید. هر کلمه‌ای که بعد از کلمه دیگر می‌آید، خودش مُبَیِّن است. در اینجا فلسفه‌ی جعل طهارات ثلاث را آرامش بیان کرده است و تنها آیه‌ی است که هم حکم و هم فلسفه آن بیان کرده است.

1.20.3- شکرگزاری از خداوند

آیه‌ی طهارت را بستری برای شکر خداوند قرار داده است؛ لذا کسانی که وضو و غسل و تیمم ندارند، شکرگزار نیستند و کسی می‌تواند در حریم شکر الهی قرار گیرد که اهل طهارت باشد. طهارت انسان را در حریم اتمام نعمت قرار می‌دهد و کسی که در حریم اتمام نعمت باشد، این فرد شکرگزار است. تا می‌توانید وضو داشته باشید. اگر به بستر رفتید و نتوانستید وضو بگیرید، تیمم داشته باشید. انسان باید با طهارت بخوابد و با طهارت برخیزد که باعث اتمام نعمت است و این انسان را در شکرگزاری قرار می‌دهد.

1.21- امر به سبب، مقدمه‌ی امر به مسبب

از تعبیر «وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ» و اطلاق نعمت بر طهارت ثلاث استفاده می‌شود که طهارات ثلاث، جزء دین است. حضرت رسول‌الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله) می‌فرمایند: «تخللوا فإنه من النظافة، والنظافة من الايمان، والايمان مع صاحبه في الجنة».[10] نظافت، جزء ایمان است و امر به وضو و غسل و تیمم، سبب است برای مسببی که طهارت و نظافت است. در سوره‌ی نساء، آیه‌ی: ﴿أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَ تَقْرَبُواْ الصَّلاَةَ وَأَنتُمْ سُكَارَى حَتَّىَ تَعْلَمُواْ مَا تَقُولُونَ وَلاَ جُنُبًا إِلاَّ عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّىَ تَغْتَسِلُواْ وَإِن كُنتُم مَّرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاء أَحَدٌ مِّنكُم مِّن الْغَآئِطِ أَوْ لاَمَسْتُمُ النِّسَاء فَلَمْ تَجِدُواْ مَاء فَتَيَمَّمُواْ صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُواْ بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا﴾.[11] امر به سبب شده که امر به مسبب است. در واقع امر به وضو و غسل و تیمم، امر به طهارت است.

1.22- استقلال هر یک از این قیود چهارگانه در وجوب تیمم

این قیود چهارگانه، یعنی مریضی و آمیزش و سفر و قضای حاجت، هر یک عامل مستقلی برای تیمم است. و «فَتَيَمَّمُواْ»، جواب هر چهار شرط است؛ پس اگر مریض بودید و اگر آمیزش کردید و اگر مسافر بودید و اگر قضای حاجت کردید و برای آب تفحص کردید و آب یافت نشد، باید تیمم کنید؛ «فَتَيَمَّمُواْ صَعِيدًا طَيِّبًا». و این قید سفر و مرض هم معمولاً قید غالبی است و موارد دیگر را هم شامل می‌شود.

1.23- وضو، سیمای انسان مؤمن در قیامت

وضو، سیمای انسان مؤمن در قیامت است. در روایت حضرت رسول‌الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله) در وصف حضرت امیرالمومنین (علیه‌السلام) می‌فرمایند: «عليٌّ أميرُالمؤمنين و سَيِّدُ المُسلِمينَ و قائِدُ الغُرِّ المُحَجَّلينَ».[12] ایشان که رهبر کسانی هستند که پیشانی‌های آن‌ها می‌درخشد. و وضو، این نور و درخشش را در مؤمنین و برای مؤمنین به وجود می‌آورد.[13] «غُرُّ المُحَجَّلینَ»، یعنی اسب‌های پیشانی‌سفیدی که با درخشش پیشانی‌اش شناخته می‌شود. اسب‌داران و دامداران قدیم که اهل مسابقه‌ی اسب‌سواری بودند، این‌ها اسب‌های پیشانی‌سفید انتخاب می‌کردند و این‌ها نماد نمایانی در مسابقات داشتند.[14] ﴿وَسَارِعُواْ إِلَى مَغْفِرَةٍ مِّن رَّبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَالأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ﴾.[15] نشانه‌ی این مسابقه در روز قیامت، وضو داشتن است.

1.24- طهارات ثلاث، علامت وفای عهد انسان با خدا

تکالیف الهی نعمت خدایی است و ارتباط بین انسان و خدا با انجام اوامر و ترک نواهی است. و همین معنای ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَوْفُواْ بِالْعُقُودِ﴾[16] و وفای به عهد است. طهارت‌های سه‌گانه، وسیله‌ی اولین ارتباط خدا با ماست. انجام طهارات ثلاثه، وفای به عهد انسان با خداست و انجام طهارت‌های سه‌گانه، نشانه‌ی عهد انسان با خداست.

1.25- حکمت تشریع وضو در روایت امام رضا (علیه‌السلام)

از امام رضا (علیه‌السلام) روایتی نقل شده که بیانگر حکمت تشریع وضو و امر خداوند به وضو است. فرمودند: «إنما أمر بالوضوء وبدئ به لأن يكون العبد طاهرا إذا قام بين يدي الجبار عند مناجاته إياه مطيعا له فيما أمره نقيا من الأدناس والنجاسة مع ما فيه من ذهاب الكسل، وطرد النعاس، وتزكية الفؤاد للقيام بين يدي الجبار»؛[17] برای اینکه عبد هنگام مناجات باخدا طیب ‌و طاهر باشد. این «جَبّار» در این روایت، از جُبران است، نه از جبر که بعضی این احتمال را هم مطرح کرده‌اند. «مطيعا له فيما أمره»؛ اطاعت امرش را داشته باشد، «نقيا من الأدناس والنجاسة»؛ از نجاسات و پلیدی‌ها پاک باشد، «مع ما فيه من ذهاب الكسل، وطرد النعاس، وتزكية الفؤاد للقيام بين يدي الجبار»؛اینکه انسان اول صبح بلند شود و آبی به صورت بزند، از کسالت و چرت‌زدن خارج می‌شود و باعث طهارت قلبی می‌شود. از اسرار طهارات ثلاث این است که ایجاد نعمت و رفع کسالت می‌کند. کسالت، باعث غفلت است. وقتی که غفلت رفع شد انسان، ذاکر می‌شود. و طهارات ثلاث برای این است که ما با آمادگی کامل در محضر باری‌تعالی قرار گیریم.