آیه غدیر /تفسیر آیه 3 /تفسیر سوره مائده

موضوع: تفسیر سوره مائده/تفسیر آیه 3 /آیه غدیر

﴿حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَالْدَّمُ وَلَحْمُ الْخِنْزِيرِ وَمَا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللّهِ بِهِ وَالْمُنْخَنِقَةُ وَالْمَوْقُوذَةُ وَالْمُتَرَدِّيَةُ وَالنَّطِيحَةُ وَمَا أَكَلَ السَّبُعُ إِلاَّ مَا ذَكَّيْتُمْ وَمَا ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَأَن تَسْتَقْسِمُواْ بِالأَزْلاَمِ ذَلِكُمْ فِسْقٌ الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُواْ مِن دِينِكُمْ فَلاَ تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلاَمَ دِينًا فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِّإِثْمٍ فَإِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ﴾.[1]

1- عصاره جلسه گذشته

خداوند را سپاس‌گزاریم. «فله الحمد عدد کلماته» که در محضر کلمات الهی هستیم.

در جلسه قبل، چند مورد از محرمات الهی مطرح شد؛ مردار، خون، گوشت خوک، حیوانی که برای غیر خدا کشته شده، حیوانی که خفه شده، حیوانی که پرت شده، حیوانی که با شاخ کشته شده باشد و یا با درندگان کشته شده باشد؛ مگر اینکه ذبح شرعی شود که در این صورت حلال است. آنچه برای بت‌ها قربانی شود و یا با تیرهای بخت‌آزمایی جدا شود، خوردن آن حرام است. همه‌ی‌ این موارد فسق است. پس از بیان حرمت‌های الهی، خداوند می‌فرماید:

«الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُواْ مِن دِينِكُمْ فَلاَ تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلاَمَ دِينًا فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِّإِثْمٍ فَإِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ».

2- تفسیر آیه 3

2.1- واژگان

2.1.1- “یَوم»

«یَوم» به معنای ظهور است. روز را «یَوم» می‌گویند، چون ظهور و بروز دارد؛ در مقابل شب. گاهی بر 24 ساعت و گاهی بر مجموعه‌ی زمان، «یَوم» اطلاق می‌شود.[2] «الیوم» بر روز مخصوصی اطلاق می‌شود.

2.1.2- “یَئِسَ»

«یأس»، مقابل طمع است؛ یعنی امیدش قطع شده است.[3] «رجاء» به معنای امیدواری[4] و «یأس» به معنای ناامیدی است.

2.1.3- “خَشیَت»

در سوره‌های قبلی عرض کردیم که خوف و خشیت فرق دارند. خوف، ترس ظاهری و خشیت، ترس باطنی است.[5]

2.1.4- تفاوت بین اتمام و اکمال

«تمام الشیء»، یعنی چیزی که به وسیله‌ی آن، موجود تمام می‌شود و بر اجزاء اطلاق می‌شود. کمال، مرتبه‌ی بعد از تمامیت است. جنینی که اجزایش کامل می‌شود و تمام می‌شود، می‌گویند ناقص الخلقة نیست. همین متولد که شد و به مدرسه و دانشگاه رفت و عالم شد، می‌گوییم از نقص خلاص و کامل شد. کمال، مرتبه‌ی بعد از تمامیت است.[6] نسبت بین تمام و کمال، عموم و خصوص مطلق است؛ یعنی هر کاملی تام است، ولی هر تامّی کامل نیست. تمام سیر در کمیات است و کمال، سیر در کیفیات است. یکی سیر افقی است و دیگری سیر عمودی است. کمال، سیر عمودی است و تمام، سیر افقی است.[7]

2.1.5- “رضا»

«رضا»، یعنی موافقت کامل و تمایل کاملی به چیزی باشد.[8]

2.1.6- “اسلام»

از ماده‌ی «سلم» است؛ به معنای موافقت شدید ظاهری و باطنی.[9]

2.1.7- “مخمصة»

«مخمصة»، مصدر میمی از «خَمص» به معنی گرسنگی شدید و افتادن در گودی‌ است که انسان زجر بکشد و فرورفتگی پیدا کند؛ مانند لاغر شدن شکم انسان گرسنه.[10] کنایه از قحطی و مشکلات معیشتی است.

2.2- روزهای خاص در تاریخ اسلام

پس از مسائل فقهی و احکامی که بیان شد، مسأله‌ی «الیوم» مطرح می‌شود.

قطعا «الیوم» در این آیه، روز برازنده و فروزنده‌ی دین است. در اسلام روزهایی مورد اهمیت است. ولادت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، روز خاص است. روز مبعث، یعنی روز 27 رجب، روز خاص است. روز انذار و ﴿وَأَنذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ﴾[11] در سال سوم بعثت خاص است. روز هجرت، یعنی روز اول ربیع، خاص است. روز ورود به مدینه و تشکیل حکومت، خاص است. روز جنگ احد خاص است. روز جنگ احزاب، صلح حدیبیه، جنگ خیبر، همه روزهای خاص در جهان اسلام است. فتح مکه، نزول آیات اول سوره‌ی برائت و برائت از مشرکین در نهم هجری، روز خاص است. یکی از آیات مربوط به برائت از مشرکین این آیه از سوره‌ی توبه است: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ فَلاَ يَقْرَبُواْ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ﴾.[12] روز عرفه در دهم ذی‌حجه مخصوص است. روزی که آیات خاصی نازل می‌شود و از همه مهم‌تر روزهای آخر عمر رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) است. این روز نه تنها خاص که اخص است. روز غدیر و ولایت، روز اتمام رسالت است.

2.3- منظور از «الیوم» در آیه

عرض ما این است که منظور از «الیوم یئس الذین کفروا من دینکم»، روزی است که اشاره به روز رحلت رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) نیز دارد. مشرکین امید بسته بودند که مرگ به سراغ رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) می‌آید و پیشرفت اسلام متوقف می‌شود. وقتی آیه‌ی: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ﴾،[13] نازل شد، شبهات کفار تبدیل به یأس شد. وقتی امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) ولیّ شدند، کفار ناامید شدند. کسانی که کافر شدند، از دین شما ناامید شدند. اگر تا کنون امید داشتند مسلمانان را شکست بدهند، امروز ناامید می‌شوند. «فلا تخشوهم و اخشون». از آن‌ها نترسید و از من بترسید.

2.4- خصوصیات «الیوم» در این آیه

این روز چند خصلت دارد:

    • کفار ناامید می‌شوند؛

    • کفار می‌ترسند. «نُصِرتُ بِالرُّعبِ»؛[14]

    • اتمام دین و اکمال نعمت است.

    • قبول اسلام به عنوان دین مورد رضای خدا.

این روز از روزهای خاص است. «الیوم»، یعنی امروز، یعنی روز جعل ولایت حضرت علی (علیه‌السلام) به وسیله‌ی رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله).

2.5- تلاش کفار و مشرکین و یهود برای انحراف مسلمین از دین

﴿وَلاَ يَزَالُونَ يُقَاتِلُونَكُمْ حَتَّىَ يَرُدُّوكُمْ عَن دِينِكُمْ إِنِ اسْتَطَاعُواْ﴾.[15] کفار همیشه سعی می‌کنند مسلمانان را از دین‌شان برگردانند و تا بتوانند تلاش می‌کنند. در این حوادث سوریه دشمنان سعی می‌کنند مردم را از دین‌شان منصرف کنند. این تلاش فرهنگی و اقتصادی و رزمی دشمنان هرگز تعطیل نمی‌شود. ﴿وَدَّ كَثِيرٌ مِّنْ أَهْلِ الْكِتَابِ لَوْ يَرُدُّونَكُم مِّن بَعْدِ إِيمَانِكُمْ كُفَّارًا حَسَدًا مِّنْ عِندِ أَنفُسِهِم مِّن بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ﴾.[16]

﴿وَلَن تَرْضَى عَنكَ الْيَهُودُ وَلاَ النَّصَارَى حَتَّى تَتَّبِعَ مِلَّتَهُمْ﴾؛[17] یهود و نصاری از شما راضی نمی‌شوند، تا از ملت آن‌ها تبعیت کنید. دشمن پیشروی می کند و ما باید با استقامت‌مان، آن‌ها را مأیوس کنیم. این‌ها دین اسلام را دین استقلالی تشخیص دادند. ﴿يُرِيدُونَ لِيُطْفِؤُوا نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَاللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَلَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ﴾.[18] این ناامیدی، همه‌ی کفار و یهود و نصاری و مشرکین را شامل می‌شود. هر کسی که از اسلام سرپیچی کرده است، مصداق کفار است.

2.6- نترسیدن از کفار و مشرکین و یهود

با توجه به اوضاع امروز باید گفت کسانی که در مقابل اسلام ایستادند، با یاری اسلامی ناامید می‌شوند. از این‌ها نترسید؛ بلکه از حضرت حق بترسید.

2.7- خشیت و ترس ائمه (علیهم‌السلام) و علمای ربانی از خداوند

خشیت، ترس همراه با مراقبت است و خوف، خاص است. [19] ﴿وَيَخْشَوْنَهُ وَلَا يَخْشَوْنَ أَحَدًا إِلَّا اللَّهَ﴾.[20] خداوند در سوره‌ی فاطر، آیه‌ی 28، موردِ خشیت را بیان کرده است. ﴿إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاء﴾.[21] خشیت از خداوند منحصر در علما است. مصداق اتم آن، ائمه (علیهم‌السلام) هستند و به متابعت از ائمه (علیهم‌السلام)، علمایی که راه ائمه (علیهم‌السلام) را می‌روند. ﴿رَّضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ ذَلِكَ لِمَنْ خَشِيَ رَبَّهُ﴾.[22] خشیت در اینجا منحصر به باری‌تعالی است.

2.8- روز غدیر، روز اکمال دین و اتمام نعمت

«الیوم اکملت لکم دینکم»؛

امروز در روز غدیر، دین شما را در اوصاف کامل کردم. یکی از اوصاف کمال دین، این است که ترس داشتتید کفار و مشرکین و منافقین پیروز شوند. ما این ترس را از شما گرفتیم. نعمت را نعمت می‌گویند، چون آرامش و آسایش دارد.[23] ما امروز بر شما نعمت را تمام کردیم. ﴿وَلِلَّهِ جُنُودُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ﴾.[24] یاران الهی در آسمان و زمین هستند. همه تحت اِشراف حاکمیت خداوند است. این باعث می‌شود که می‌فرماید: «از مردم نترسید؛ بلکه از خدا بترسید». در آیه‌ی 44 این سوره می‌آید که می‌فرماید: ﴿فَلاَ تَخْشَوُاْ النَّاسَ وَاخْشَوْنِ﴾. [25]

2.9- نکته‌ی ادبی

«الیوم» که ظرف است، یا همان مفعولٌ‌فیه است، مقدم بر فعل «یئس» و «أکملت» و «أتممت» شده است. قاعده‌ای است که تقدیم مفعول، به خصوص مفعولٌ‌فیه، حصر و تکریم را می‌رساند. «الیوم» که مقدم شد، نشان عظمت این روز است.

2.10- منظور از نعمت مورد سؤال در قیامت

از امام صادق (علیه‌السلام) در مورد آیه‌ی: ﴿ثُمَّ لَتُسْأَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ﴾[26] سؤال کردند، حضرت فرمودند: «والله ما هو الطعام والشراب ولكن ولايتنا أهل البيت»؛[27] «منظور از نعمت که روز قیامت از آن سؤال می‌شود، نعمت ولایت و امامت است».

2.11- تفاوت کمال با تمام

اسلام را به عنوان دین برای شما قبول کردیم. کمال، بالاتر از تمام است. اتمام در سیر افقی و اجزاء است و اکمال در سیر عمودی و کمالات است. [28] اگر غایت از چیزی محقق شود، کمال است. هدف از خلقت چیست؟ خدای متعال می‌فرماید: ﴿وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ﴾.[29] ﴿ثُمَّ أَنشَأْنَاهُ خَلْقًا آخَرَ فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ﴾.[30] وقتی که هدف از کمالات انسان تأمین می‌شود، اکمال است.

2.12- سیر رسالت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) از عبودیت، تا امامت و نعمت

رهاورد عمر رسالت رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) که 23 سال بود، به وسیله‌ی عبودیت تکمیل می‌شود و به وسیله‌ی امامت، تکمیل و با نعمت تمام می‌شود. امامت، عطیه‌ی الهی است. تداوم رسالت به ولایت است.

2.13- خصوصیات دین مورد رضایت خداوند

دین که به رضایت مطلقه می‌رسد، چند خصوصیت دارد:

    • یأس کفار؛

    • خشیت آن‌ها؛

    • اتمام نعمت؛

    • اکمال دین؛

    • اسلام به عنوان دین مطلق و جادوان و پیروز مطرح می‌شود.

2.14- ارتباط محرمات در این آیه با بحث ولایت

«فمن اضطر»؛

اگر کسی در خوراکی‌هایش مضطر شد و گناهکار نبود، می‌تواند از محرمات مطرح شده استفاده کند. روز غدیر، روز اکمال همه‌ی نعمت‌ها است. جریان غدیر، جمله‌ی معترضه‌ی مهمی است. دیروز هم گفتیم که آیات به هم پیوسته هستند. مراعات خوراک، باعث این می‌شود که انسان در ولایت ورود داشته باشد. امام حسین (علیه‌السلام) هم به لشکر عمر بن سعد که برای کشتن ایشان آمده بودند، فرمودند: «ملئت بطونكم من الحرام».[31] حرام‌خواری، باعث ایستادن مقابل ولیّ می‌شود.

2.15- اضطرار، سبب حلیت اکل میته به اندازه‌ی ضرورت

اگر انسان در تنگنا باشد، به قدر رفع اضطرار می‌شود این موارد حرام فوق را استفاده کرد. به اضطرار، احکام اولیه برداشته می‌شود. تا وقتی گناه بر آن صدق نکند، برای نجات جانش از مردار و این موارد می‌تواند استفاده کند.

2.16- تفاوت بین مردار طبیعی و مردار شرعی

بین مردار طبیعی و شرعی تفاوتی است. در عرف به همه می‌گویند مردار، ولی در شرع، مردار آن حیوانی است که ذبح شرعی نشده باشد.