درس عرفان اسلامی استاد هادی عباسی خراسانی

موضوع: شرح اسماء الهی/اسم «بسم الله الرحمن الرحیم» /منزل تسمیه و شرح اسم شریف «بسم الله الرحمن الرحیم»

خدا را شاکریم که در محضر حضرت اسماء الهی هستیم. از کسانی که هر روز و هر شب ما را از نظریات خود بهره‌مند می‌کنند، تشکر می‌کنیم. ان‌شاءالله سالکین و عارفینی از این جمع‌ها برخیزند و قطعا برمی‌خیزند. ان‌شاءالله به حقیقت اسماء الهی، همه‌ی ما نائل شویم؛ به برکت صلوات بر محمد و آل محمد (صلوات‌الله‌علیهم‌أجمعین).

اعوذ بالله من الشیطان الرجیم، لا حول و لا قوة الا بالله العلی العظیم، أُفوّض أمری إلی الله إنّ الله بصیر بالعباد.

الحمدلله الذی جعل الدعاءَ مفتاحاً لذکره و جعل الذکر سبباً لأُنسه و جعل الأُنس سبباً لحبّه و جعل الحبّ واسطةً بینه و بین خلقه، و الصلاة و السلام علی حقیقة وجه الاتمّ العارف بما فی اللوح و القلم حبیب اله العالم ابی‌القاسم‌المصطفی محمّد صلی الله علیه و علی أهل بیته الطیبین الطاهرین المعصومین المکرمین، سیما علی سیدة نساء العالمین و بقیة الله فی الأرضین، بهم نتولی و من اعدائهم نتبرّء الی الله.

1- عصاره‌ی مباحث گذشته

در ادامه‌ی بحث شریف اسماء الهی عرض شد که گام اولیه در اُنس با اسمای الهی است. اُنس به تکرار حاصل می‌شود؛ گرچه طبق مبانی عرفا: «لا تکرار فی التجلی»؛[1] در تجلی تکراری نیست و حق نیز همین است.

2- لزوم تکرار اسماء الهی

ولی انس انسان با اسماء الهی، نیاز به تکرار دارد. هرچه انسان اسمای الهی را بخواند و بفهمد و بداند و ان‌شاءالله برسد، اُنس او بیشتر می‌شود.

3- تسبیحات حضرت فاطمه (علیهاالسلام)، مصداق ذکر کثیر

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرًا﴾.[2] این ذکر کثیر ذکر با اسمای الهی است. از امام صادق (علیه‌السلام) سؤال کردند که این ذکر کثیر چیست؟ فرمودند: «تسبیحات مادرمان - حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) - را دریابید».[3]

4- لزوم عبور از حجاب نفس برای انس با اسماء

عرض امشب ما این است که در اُنس با اسماء، انسان باید موانع را کنار بگذارد و گاهی اوقات بزرگ‌ترین مانع، خودش هست. این مانع باید کنار برود.

«میان عاشق و معشوق هیچ حائل نیستتو خود حجاب خودی حافظ از میان برخیز».[4]

آن کسی که حافظ آیات و اسماء است، باید از میان برخیزد. اُنس نیاز به قیام دارد. امشب با دقت بیشتر دنبال کنید.

5- اصل وحدت در اُنس با اسماء

اُنس نیاز به تکرار دارد و گام تکرار، نیاز به قیام دارد؛ یا قیام فردی و یا قیام جمعی. ولی اگر فردی در جمع باشد و قائم به ذکر اسماء الهی باشد، این اُنسش بیشتر است. خاطر مبارک‌تان هست که عرض کردم لفظ، اُنس می‌آورد و اُنس، وحدت و وحدت، اُنس می‌آورد. انسان، مدنیٌ بالطبع است. مزاج مدنیت او با همه می‌سازد. اصل بر تزاحم و تصادم نیست. اصل در برخورد نیست. اصل در جمعیت و وحدت است. و «لا إله إلّا الله وَحدَهُ وَحدَهُ وَحدَهُ لا شریک له».[5] ما سه وحدت داریم: وحدت در عالم اجسام که خیلی سخت است؛ چرا که هر جسمی، مکان و فضایی دارد. هر حرفی، جایی دارد. هر شخصی، تشخصی دارد و عالم طبیعت، عالم تزاحم است. در عالم مثال، ماده را می‌گذارد، ولی صورت را بر می‌دارد. به عالم عقول که می‌رسد، وحدت کامل تجلی می‌یابد. ان‌شاءالله بعداً عوالم را توضیح خواهیم داد.

ما اگر در گام اولیه‌ی تزاحم، یکتابین شدیم و یک‌نگر شدیم و با وحدت حقیقی خودمان و خدایی‌مان اُنس گرفتیم، اُنس اسمایی را می‌توانیم حاصل کنیم.

«هرگز وجود حاضر غایب شنیده‌ای؟من در میان جمع و دلم جای دیگر است».[6]

6- تشخص هر فرد با اسمی از اسماء الهی

این، توجه است. «فإنّ يَدَ اللَّهِ مَعَ الْجَمَاعَةِ».[7] کثرت اسمائی که بر جان انسانی می‌تابد و طلوع دارد، اگر در این کثرات خود را گم نکردید، اُنس با اسماء دارید. آن قدر اسماء را بخوانید، تا به سررشته‌ی اسماء برسید. تشخص هر کسی، اسمی از اسماء الهی است؛ بلکه اسمائی. هرچه اسماء بیشتری را در درون پیاده کند، جامع‌تر می‌شود. «یَدُ اللهِ مَعَ الجَماعَةِ»، روایت نبوی است.

7- شرایط استجابت دعا در کلام امام صادق (علیه‌السلام)

شب‌های قدر در پیش است. دعای جمعی و انس جمعی را فراموش نکنیم. یکی از پلّکان استجابت دعا، اُنس جمعی است.

شخصی محضر امام صادق (علیه‌السلام) آمد و عرض کرد که مشکلی دارم و می‌خواهم دعایم مستجاب شود. دعایی که کلید همه‌ی انس‌ها است. حضرت، چند مطلب را فرمودند:

    1. قبل از خواسته و دعای‌تان و بعد از آن، صلوات بر محمد و آل محمد (صلوات‌الله‌علیهم‌أجمعین) بفرستید. این ذکر برای استجابت دعا به توان ما می‌شود.[8]

    2. دعا از دل بر می‌خیزد و سعی کنید، دل را غبارروبی کنید. دلی که کینه داشته باشد، دعایش مستجاب نمی‌شود. باید دل را با صفا کنیم. حتی حضرت زیبا فرمودند. اگر دلت نسبت به کسی دل‌گیر بود، مخصوصا برای او دعا کن. وقتی برای کسی دعا کند که دلگیر است، نفس او در بسط قرار می‌گیرد و نفس خودش در بسط بیشتر قرار می‌گیرد. این رفع دلتنگی از دو نفر، باعث اُنس دیگر می‌شود.

    3. فرمودند: «اگر می‌خواهی دعایت مستجاب شود، با زبانی خدا را بخوان که با آن گناه نکرده باشی». گفتند کیست که گناه نکرده باشد؛ به جز حضرات معصومین (علیهم‌السلام)؟ فرمودند: «بروید در جمعی و التماس دعای از یکدیگر کنید».[9] التماس دعا معنایش این است: یعنی شما برای ما دعا کنید و ما برای شما دعا کنیم و هر یک با زبانی که دعا می‌شود، گناه نکرده است.

8- کلام علامه حسن‌زاده (رحمه‌الله) در مورد آمادگی برای شب‌های قدر

جانم به قربان حضرت علامه حسن‌زاده آملی (رضوان‌الله‌تعالی‌علیه) از اول ماه مبارک رمضان که گاهی قبل از ماه مبارک، محضرشان می‌رفتیم، می‌فرمودند: «آقاجان من! ورزشکارها قبل از مسابقه آماده می‌شوند. ما قبل از شب‌های قدر باید آمادگی داشته باشیم». قدر جز خود شما، چیز دیگری نیست.

9- معرفت به مقام حضرت صدیقه طاهره و عصمت کبری (سلام‌الله‌علیها)، شرط درک لیلةالقدر

لیلة القدر، طلوع اسماء الهی به وسیله‌ی مقام عصمت کبری به تمام عوالم است. هرکس معرفتش به عصمت کبرا بیشتر باشد، معرفت به عوالم بیشتر دارد. مراسم قرآن به سَر، برای انس بیشتر با اسماء است.

10- لزوم کسب طهارت باطنی، همزمان با طهارت ظاهری

بحمدالله طهارت جسمانی دارید. وضو بر وضو، نورٌ علی نور است؛[10] ولی ﴿لَّا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ﴾.[11] طهارت درونی لازم دارد.

خدایا! برای اینکه ما گام اولیه‌ی طهارت درونی را بگذاریم، همه‌ی کسانی که از ما دلگیر هستند و ما از آن‌ها دلگیر هستیم، امشب برای رفع این دلگیری، دعای مستجاب صلوات بر محمد و آل محمد (صلوات‌الله‌علیهم‌أجمعین) می‌فرستیم. این‌گونه انسان آماده می‌شود.

11- کلام علامه حسن‌زاده (رحمه‌الله) بعد از التماس دعای یک نفر

روزی در محضر استاد (قدس‌الله‌نفسه‌الزکیة) بودیم. شخصی آمد و التماس دعا کرد. دستش را گرفتند و فرمودند: «چرا التماس دعا می‌کنی؟ راه افتادی که التماس دعا داری»؟ کسی التماس دعا دارد که به دعا رسیده است و در جان و زبانش پیاده کرده و به ضعفش هم رسیده، حال از دیگری کمک می‌خواهد. اگر از همان اول که می‌خواهیم راه بیفتیم، به گردن دیگری بیندازیم، بی فایده است. التماس دعا، تحکیم دعا و سیروسلوک به وسیله‌ی پیش‌گامان سیروسلوک است.

12- تعدد خضر راه و استاد سلوک برای افراد

«قطع این مرحله بی همرهی خضر مکنظلمات است بترس از خطر گمراهی».[12]

خضر، نماد ولیّ نامرئی است. همان طور که اسماء، متعدد است، خضرهای نفوس ما هم متعدد است. به تعدد شب‌های سیروسلوکی، خضرهای ما متعدد است.

13- نماز شب، راه وصول به مقام توحید

«إن الوصول إلى الله عز وجل سفر لا يدرك إلا بامتطاء الليل».[13] امام عسکری (علیه‌السلام) فرمودند: «رسیدن به خداوند، سفری است که جز با مَرکب قرار دادن شب حاصل نمی‌شود».

«شب مردان خدا روز جهان افروز است».[14]

در فرازی از الهی‌نامه گفتیم: «الهی از انسان سر می‌رود و سَحَر و سَهَر (بیداری) نمی‌رود».

14- جمع‌شدن تمام قرآن در یک حرف و یک نقطه

این را از دست ندهیم. تمام کلمات و آیات و اسماء در یک اسم خلاصه می‌شود و در یک حرف خلاصه می‌شود.

تمام اسماء و آیات الهی در یک نقطه تجمیع می‌شود. «فإنّ يَدَ اللَّهِ مَعَ الْجَمَاعَةِ»[15] و ﴿يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ﴾[16] که خودش یک اسم است، باید در یک نقطه جمع شوند. فرمایش حضرت سرّ الأنبیاء و المرسلین امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)، این است:

«خدا تمام آیات را در سوره مبارکه حمد قرار داد».[17] «لا صلاةَ إلّا بِفاتِحَةِ الکِتابِ»؛[18] هیچ نمازی نیست، الّا اینکه باید در آن حمد خوانده شود. مجموع آیات است. سوره‌ی حمد به اتفاق مفسران، هفت آیه دارد. هیچ مفسری، کمتر نگفته است.

«هفت شهر عشق را عطار گشتما هنوز اندر خم یک کوچه‌ایم».

15- حکمت اختلاف در منازل سیروسلوک

کسانی که منازل را مختصر می‌کنند، هفت منزل می‌گویند. برخی سی و برخی صد و برخی بیشتر می‌گویند. عدد هفت و سی، سیر مختصر و متوسط است. اگر سی باشد، آیات سوره‌ی فجر است. ﴿يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ﴾.[19]

16- تعداد اسماء الهی در آیه‌ی شریفه‌ی «بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم»

تمام آیات سوره‌ی حمد در آیه‌ی شریفه‌ی «بسم الله الرحمن الرحیم» است. آیه‌ی شریفه‌ی «بسم الله الرحمن الرحیم»، سه اسم ندارد که «الله» و «رحمان» و «رحیم» باشد؛ بلکه چهار اسم دارد. اولین اسمش، «اسم» است. خود کلمه‌ی «اسم»، یک اسم است. سیروسلوک اسمی با اولین اسم باری‌تعالی است. اولین مرحله‌ی سیروسلوک در تمام مقامات، اسماء الله است که عرفان واقعی را به اسماء الله می‌دانیم. اسماء الله، سیرش مجمل می‌شود. و «چون که صد آمد، نود هم پیش ما است». اسم شریف، «اسم» است.

17- جایگاه حرف ربط «باء» در «بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم»

این اسم، خودش نیاز به ارتباط دارد. عالمِ بی‌ارتباط، هیچ است. انسان مدنی بدون ارتباط نیست. بحثی خواهیم داشت به نام نکاح اسماء. اسماء الهی، سنخیت و نکاح دارند. نفوس باید با هم آشنا شوند. ذکر، این‌ها را با هم تجمیع می‌کند. نیاز به یک حرف ربط دارند. حرف ربط، یعنی آن چیزی که همه را با هم متصل می‌کند. این حرف ربط، باء است. این‌قدر این ارتباط دقیق است که اگر در جای دیگر «باسم» را بنویسید، باید الف را بیاورید که نوشته می‌شود، ولی خوانده نمی‌شود، ولی در آیه‌ی شریفه‌ی بسم الله، نه نوشته می‌شود و نه خوانده می‌شود.

18- لطیفه‌ای قرآنی از اولین و آخرین حرف قرآن

اولین حرف قرآن، «باء» است و آخرین حرفش، «سین» است. وقتی که این دو ترکیب شود، می‌شود: «بس». جالب این است که همین کلمه‌ی «بَس» در فارسی و عربی، هر دو آمده است. ذکر اسمیِ عربی «بس» را داشته باشیم. «حسبی الله» و «حسبی» در زبان عربی، همان «بَس» در فارسی است.

مرا در سیروسلوک به هیچ کتاب دیگر حواله نکن؛ که من درون خویش را کتاب می‌بینم.

19- کاربرد ذکر «حسبی الله» و «حسبنا الله» در سیروسلوک و مسائل اجتماعی

درون ما که ظهور یابد، به وفق آیات الهی می‌رود؛ تا جایی که «حسبنا الله» می‌شود. اگر دیدید در سیروسلوک‌تان، ضعفی به شما عارض شد، «حسبیَ الله» و «حسبنا الله» را تکرار کنید. موقعی در جمعی بودیم که صحبت از پیروزی‌های مسلمانان و ایرانی‌ها و برخی حوادث اخیر شد. هر کسی حرفی زد. نوبت به این حقیر که رسید، گفتم که حرف این است که چهار نفر از اولیای الهی به عنوان چهار رکن که از این چهار رکن، یک نفرش از ارکان اصلی است، ذکر شریف «حسبنا الله» را برای چهار جهت ایران قرار داد.

20- مقام ولایت، حصن و دژ الهی

«اللَّهُمَّ اجْعَلْنِي فِي دِرْعِكَ الْحَصِينَةِ الَّتِي تَجْعَلُ فِيهَا مَنْ تُرِيدُ».[20] خود را در حصن حصین قرار دهید. این حصن، مقام ولایت است. «کَلِمَةُ لا إله إلّا اللهُ حِصنی...».[21]

21- امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)، نقطه‌ی «باء» در «بسم الله الرحمن الرحیم»

این «باءِ» بسم الله، حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) هستند. به شاگرد خصوصی‌شان ابن عباس فرمودند: «همه‌ی قرآن در سوره‌ی حمد است و همه‌ی حمد در بسم الله و همه‌ی بسم الله در بای بسم الله است».[22]

22- ظهور همه‌ی موجودات از «باء» در «بسم الله الرحمن الرحیم»

در حدیث عجیب دیگری، چنین آمده است: «ظهر الموجودات مِن باءِ بسم الله الرحمن الرحیم».[23] این موجود، چه کافر و چه مؤمن، چه سالک و چه عارف و چه واجد اسماء الهی، چه مَظهَر و مُظهِرش، آیه‌ی «بسم الله» است. با این آیه حشر داشته باشید و برای خود برنامه داشته باشید.

23- منزل «بسم الله الرحمن الرحیم»، اولین منزل سیر اسماء الهی

اولین منزل سیر اسماء الهی، منزل «بسم الله الرحمن الرحیم» و منزل تسمیه است.

سالی که نظریات تفسیری علامه حسن‌زاده (قدس‌الله‌نفسه‌الزکیة) را می‌گفتم و خود ایشان هم می‌دیدند و مشمول دعای ایشان شدم، گفتم که این حقیقت تمام کتب آسمانی و‌ آقا رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله) است.

24- معنای خاص «بسم الله الرحمن الرحیم» در هر سوره

هر «بسم الله الرحمن الرحیم» در هر سوره از سوره‌های قرآن، معنای خاص خود را دارد. چهار اسم، تکرار است و به وسیله‌ی «باء»، متصل می‌شویم که حقیقت انسانیت است. الفاظ، واحد است، ولی معنا واحد نیست. در هر سوره، آیه‌ی «بسم الله»، خاص به همان سوره است.

25- امتیاز تفسیر «مجمع البیان»، نسبت به سایر تفاسیر

تنها تفسیری که آیه‌ی شریفه‌ی «بسم الله»، آیه[ی مستقل، شماره] خورده است، تفسیر «مجمع‌البیان» است. این تفسیر را از اول تا آخر، محضر علامه حسن‌زاده خواندیم و ایشان فرمودند: «بهترین نسخه‌ی این کتاب، نسخه‌ی علامه شعرانی است». یک نسخه‌ی 6-7 کیلویی داشتند و مقایسه با آن کتاب قطور خطی داشتند. هر صفحه، این را داشت که «بلغ إلی هنا». استاد برای شاگرد امضا می‌کرد. حضور و غیاب که در مجامع حوزوی و دانشگاهی مرسوم است، قبلا در صفحه‌ی کتاب‌ها انجام می‌شد. فرمودند: «ببینید چه کسانی نوشتند: بلغ الی هنا»! چندین بزرگ، آن را بیان کرده بودند. این، معنی اسم و رفعت است. فرمودند: «در نسخه‌ی مصحح مجمع البیان به تصحیح علامه شعرانی، بسم الله، آیه خورده است و حق، همین است». بسم الله در هر سوره‌ای را دریابید و معنایش را بیابید و معنایش را که یافتید، در آن سوره می‌توانید سیر کنید.

26- تجمیع تمام اسماء الهی در آیه‌ی «بسم‌ الله‌ الرحمن الرحیم»

تلخیص

تجمیع تمام اسماء الهی در آیه‌ی «بسم الله الرحمن الرحیم» است. هیچ آیه‌ای به اندازه‌ی این آیه تکرار نشده است. 114 مرتبه. 113 بار در آغاز سوره‌ها و در سوره‌ی نمل در نامه‌ی حضرت سلیمان (علیه‌السلام) . علامه حسن‌زاده فرمودند: «ما از نسل حضرت سلیمان نبی (علیه‌السلام) هستیم». در زیارت‌نامه‌ی حضرت علامه، حق شاگردی را ادا کردم و نسب ایشان را به این پیامبر خدا نوشتم.

27- حکمت نیامدن آیه‌ی «بسم الله الرحمن الرحیم» در ابتدای سوره‌ی توبه

برخی می‌گویند سوره‌ی برائت، بسم الله ندارد؛ چرا که اولش برائت است و آیه‌ی بسم الله برای رحمت است. این نظر، تخصصی نیست. سوره‌ی «تَبّت» هم عذاب دارد. سوره‌ی انفال و سوره‌ی توبه، یک سوره است. هرچند به حسب ظاهر، دو سوره است، ولی به حسب فصل آیه‌ی بسم الله، یک سوره است.

28- نسبت «بسم الله الرحمن الرحیم» با سوره‌ی قبل و بعد از آن

«بسم الله الرحمن الرحیم» در قرآن، عصاره‌ی سوره‌ی قبل است و مبسوط سوره‌ی بعد است. خیلی حرف مهمی است. آیات آخر سوره‌ی قبلی مجمل می‌شود، برای طلوع مجمل دیگری به نام آیه‌ی بسم الله و بعد سوره‌ی دیگر، آیه‌به‌آیه، این مجمل بسط می‌یابد. این، حالات نفس است. اسماء کثیره را بخوانید و بعد این حالت اجمالی خود را بسط دهید. هر «بسم الله الرحمن الرحیم»، معنای خاص خود را دارد. هر کس که حرف ما را شنید، تکرار کند که «بسم الله الرحمن الرحیم» از هر کسی در هر کجایی برای هر کاری و برای هر مطلبی و برای هر نامه و کتابی که نوشته شود، خاص به خودش است. لذا «لا یُدرُک و لا یُوصَف». این، مقام تسمیه است. تا می‌توانید در خانه‌ها بسم الله را نهادینه کنید؛ به خصوص خانم‌ها که تربیت نفوس، دست این‌ها است.

29- برنامه‌ی علامه حسن‌زاده (رحمه‌الله)، هنگام وضوگرفتن در ابتدای صبح

روزی به حضرت استاد جسارت کردم و گفتم: «جانم به قربان‌تان، وقتی صبح‌ها می‌خواهید وضو بگیرید، چه ذکری می‌گویید»؟ فرمودند: «بسم الله الرحمن الرحیم». گفتم: «به چه عددی»؟ فرمودند: «به عدد حروف بسم الله الرحمن الرحیم؛ یعنی 19 تا».

30- آداب وضو

روایت معانی الأخبار است که امام رضا (علیه‌السلام) فرمودند: «خوشا به حال آنان که وضو را اسباغ کنند»؛[24] یعنی با سوره‌ی قدر و تکرار بسم الله تمام کنند. این انسان رضوی مسلک، این‌طور عمل می‌کردند.

31- دستورالعمل ذکر و انس با اسم شریف «بسم الله الرحمن الرحیم»

بابی برای استکمال نفوس باز شده است. به رضایت صاحبان جلسه راضی هستیم. ما فقط گوینده هستیم. در این هفته که شب‌های قدر داریم، ذکر شریف بسم الله الرحمن الرحیم را تکرار کنید. اگر به عدد ابجدی این آیه، یعنی 786 بار تکرار کردید، مبارک‌تان باشد. ان‌شاءالله با حقیقت اسماء محشور باشیم.

السلام علیکم یا اسماء الله و تبارک و تعالی. قدر این اسماء را بدانید و تا می‌توانید، آیه‌ی «بسم الله الرحمن الرحیم» را در این شب‌ها تکرار کنید.

32- دعاهای پایانی

خدایا جمع ما را جزو واجدین و عارفین به اسمای الهی قرار بده.

بزرگان دین، مراجع عظام و مقام معظم رهبری و کسانی که در نشر اسماء الهی مؤثرند، وجودشان باقی بدار.

فرج امام زمان (علیه‌السلام) را تعجیل بفرما و وجودشان را سلامت بدار.

روح مطهر علامه حسن‌زاده - جانم به قربان‌شان - فی مقعد صدق عند ملیک مقتدر، کنار سفره‌ی رحیمیه‌ی بسم الله مهمان بفرما.

دفتر دل را بر وجود ایشان مبارک بگردان.

شمه‌ای از حالات ایشان را نصیب ما بفرما.

ما را عاقبت به خیر قرار بده.

دنیا و آخرت ما را از اسماء جدا مفرما.

حشر و نشر ما را با «بسم الله الرحمن الرحیم» قرار بده.

آنچه این جمع و همه می‌خواهند را عنایت بفرما.

ان‌شاءالله مستجاب الدعوة باشید؛ به برکت صلوات بر محمد و آل محمد.