< فهرست دروس

درس خارج اصول استاد عباسعلی زارعی سبزواری

98/09/09

بسم الله الرحمن الرحیم

 

موضوع: احوال عامّ و خاصّ/نکته چهارم: بررسی مقتضای تحقيق /نقد و بررسی استدلال قائلين به استحاله

 

ادامه نکته چهارم: بررسی مقتضای تحقیق

بیان شد تحقیق در ما نحن فیه نیازمند آن است که اقوال علماء در هر یک از صور متصوّر بین دلیل خاصّ و عامّ، به صورت جداگانه مورد نقد و بررسی قرار گیرد و در این راستا گفته شد در ما نحن فیه چند صورت متصوّر می باشد؛ صورت اوّل یعنی صورتی که دلیل خاصّ، متّصل به عامّ ذکر شده باشد بیان شده و گذشت که این صورت اساساً از محلّ نزاع خارج می باشد.

بحث در صورت دوّم یعنی صورتی بود که دلیل خاصّ، منفصل از عامّ، متأخّر از آن و پیش از فرا رسیدن زمان عمل به عامّ، صادر شده باشد. بیان شد که در این صورت باید در دو مقام بحث شود: مقام اوّل راجع به امکان عقلی نسخ و مقام دوّم راجع به رجحان نسخ یا تخصیص در فرض پذیرش امکان عقلی نسخ در مقام اوّل.

بحث در مقام اوّل بود که بیان شد در این مقام سه نظریّه وجود دارد: امکان نسخ مطلقاً، استحاله نسخ مطلقاً و قول به تفصیل میان قضایای عامّه ای که از قبیل قضایای خارجیّه یا حقیقیّه موقّته باشند که نسخ در آنها استحاله دارد و قضایای عامّه ای که از قبیل قضایای حقیقیّه غیر موقّته باشند که نسخ در آنها امکان دارد.

در ادامه به بیان ادلّه قائلین به استحاله نسخ و نقد و بررسی آنها خواهیم پرداخت.

نقد و برررسی استدلال قائلین به استحاله نسخ

محقّق خویی «رحمة الله علیه» در محاضرات، در مقام بیان استدلال قائلین به استحاله نسخ می فرمایند: «استدلال قائلین به استحاله نسخ آن است که جعل حکم عامّ در ما نحن فیه که خاصّ، پیش از فرا رسیدن زمان عمل به عامّ، صادر شده است، از قبیل جعل حکمی است که مولی نسبت به عدم تحقّق موضوع آن در خارج و در نتیجه عدم فعلیّت آن حکم التفات داشته و جعل حکم در چنین مواردی، لغو بوده و صدور لغو از مولای حکیم محال می باشد، زیرا غرض از جعل حکم، ایجاد داعی و انگیزه در مکلّف برای امتثال آن حکم می باشد در حالی که در صورت علم به عدم تحقّق موضوع، مولی یقین دارد این حکم به مرحله فعلیّت نمی رسد تا امتثال آن بر مکلّف واجب بوده و نیازمند ایجاد داعی و انگیزه بر آن باشد.

بله، در اوامر امتحانیهّ، جعل حکمی که مولی علم به عدم تحقّق موضوع آن در خارج و در نتیجه عدم فعلیّت آن حکم دارد، لغو نبوده و به غرض امتحان می باشد که این غرض به مجرّد انشاء امر حاصل شده و متوقّف بر فعلیّت آن حکم برای آن موضوع نیست، به خلاف اوامر حقیقیّه که غرض از جعل آنها همانطور که گذشت، ایجاد داعی بر مکلف برای امتثال تکلیف بوده و این غرض به مجرّد انشاء امر حاصل نمی شود، بلکه متوقّف بر فعلیّت آن حکم برای موضوع آن می باشد، چه از قضایای حقیقیّه باشند و چه از قضایای خارجیّه و علی الجملة، فجعل الاوامر الحقیقیّة الّتی یکون الغرض من جعلها ایجاد الداعی للمکلّف نحو الفعل و الاتیان بالمأمور به، مع علم الآمر بانتفاء شرط فعلیّتها و امتثالها فی الخارج لا محالة یکون لغواً، فلا یصدر من المولی الحکیم الملتفت الی ذلک»[1] .

شهید صدر «رحمة الله علیه» در مقام نقد این استدلال می فرمایند: «این استدلال در صورتی صحیح است که از قبل، فرا نرسیدن وقت عمل به عامّ در هنگام ورود دلیل خاص معلوم باشد، در این صورت ناسخ بودن دلیل خاصّ مستلزم لغویّت صدور حکم عامّ در مورد موضوع خاصّ خواهد بود، امّا اگر فرا نرسیدن وقت عمل به عامّ در هنگام ورود دلیل خاصّ، امری اتّفاقی و تصادفی باشد و از قبل معلوم نباشد، ناسخیّت دلیل خاصّ مستلزم لغویّت صدور حکم عامّ در مورد موضوع خاصّ نخواهد بود، چون در این صورت اگرچه حکم عامّ در مورد موضوع دلیل خاصّ به فعلیّت نمی رسد، ولی یک فایده برای صدور و جعل حکم عامّ متصوّر است و آن اینکه حکم عامّ در همه افراد، در معرض به فعلیّت رسیدن قرار گیرد اگرچه به جهت اتّفاقی که پیش از فرا رسیدن وقت عمل به عامّ رخ داده، حکم عامّ به فعلیّت نرسد، اتّفاقی که جز از طریق علم غیب، آگاهی به آن امکان پذیر نیست، چون علم غیب در تصحیح خطابات صادره از جانب مولی به مردم دخیل می باشد»[2] .

حاصل فرمایش ایشان آن است که تنها غرض متصوَّر برای جعل حکم برای موضوعی که عامّ بوده و افراد گوناگونی دارد، به فعلیّت رسیدن حکم و عمل به آن در تمامی افراد موضوعش نیست تا گفته شود در صورت ناسخیّت دلیل خاصّ، حکم عامّ در خصوص موضوع دلیل خاصّ، قبل از اینکه وقت عمل به عامّ فرا برسد، رفع شده و مجالی برای به فعلیّت رسیدن و عمل به آن نبوده و لذا جعل حکم عامّ، لغو خواهد بود، بلکه غرض مولی از جعل حکم برای موضوعی که عامّ بوده و دارای افراد گوناگونی می باشد می تواند صرف بستر سازی فعلیّت حکم و در معرض قرار دادن این حکم برای فعلیّت و عمل به آن در افراد آن موضوع باشد، نهایتاً این حکم در خصوص بعضی افراد به صورتی ناگهانی و تصادفی از نگاه ما مخاطبین و با علم غیب از جانب شارع، به فعلیّت نمی رسد.


BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo