درس خارج فقه استاد عباسعلی زارعی سبزواری

موضوع: حج/استطاعت /نظر تحقیقی در فرع اول از مساله 47

تحقیق مطلب (استاد معظّم): اختلاف فقها در این خصوص برگشت به چهار امر دارد:

امر اول: آیا در فرض انسداد طریق و خوف از غرق و یا مرض و امثال آن، وجوب حج ساقط می‌شود؟و به تعبیری، آیا به مجرد توجه ضرری به مکلف در صورت طی مسیر حج، وجوب حج ساقط می‌گردد؟

ظاهر آن است که در این صورت باید بین قول به اعتبار استطاعت شرعیّه و قول به اعتبار استطاعت عرفیّه در وجوب حج تفصیل داد. بنا بر قائل شدن به استطاعت شرعیّه قاعده لاضرر، عدم سقوط وجوب حج را اقتضا می‌کند چون در استطاعت شرعیّه علاوه بر استطاعت مالی، بدنی و طریقی، عدم مزاحمت با واجب دیگر هم معتبر است ولی عدم خوف از ضرر در طریق معتبر نیست و از آنجا که خوف از ضرر در حکم ضرر هم نمی‌باشد دلیلی بر رفع وجوب حج با استناد به قاعده لاضرر هم وجود ندارد. ظاهراً به همین خاطر است که سید محقق خوئی فرمودند «فإذا كان تحمل الخوف حرجيا عليه يسقط الوجوب و ان كان منشأ الخوف امرا غير عقلائي. و إلا يجب عليه السفر بالركوب في البحر و لا فرق بينه و بين السفر غير البحري‌.»

اما بنا بر قائل شدن به اعتبار استطاعت عرفیّه، از دو حال خارج نیست؛

یا خوف از ضرر معتدٌبه و عقلائی و نوعی است که در این صورت وجوب حج ساقط می‌شود به دلیل اینکه مکلف عندالعرف مستطیع شناخته نمی‌شود.

یا خوف از ضرر معتدٌبه و عقلائی و نوعی نیست که در این صورت استطاعت عرفیّه صدق می‌کند و حج از جهت استطاعت ساقط نمی‌شود لکن چنانچه ضرر شخصی و معتدٌبه باشد به دلیل قاعده لاضرر وجوب آن مرتفع می‌شود و اما اگر ضرر معتدٌبه نبود و شخصی بود قاعده لاضرر وجوب آن را مرتفع نمی‌کند.

امر دوم: آیا در سقوط وجوب حج در فرض حصول خوف لازم است ظن به سلامت در فرض طی مسیر نباشد؟

بر اساس آنچه در ذیل امر گذشته بیان شد بنابر اعتبار استطاعت شرعیّه چنین چیزی معتبر نیست چون اصل حصول خوف از ضرر مانع از استطاعت شرعیّه نمی‌شود حتی اگر علم به عدم سلامت باشد تا چه رسد به اینکه ظن به عدم سلامت داشته باشد. در صورتی که علم به عدم سلامت و وجود ضرر باشد انجام حج ضرری احراز شده و در این صورت با استناد به قاعده لاضرر وجوب حج مرتفع می‌شود نه بخاطر اینکه استطاعت شرعیّه وجود ندارد.

اما بنابر اعتبار استطاعت عرفیّه، وجود ضرر مانع از استطاعت عرفیّه نمی‌شود چون استطاعت عرفیّه یعنی تمکّن از رفتن به حج بدون به حرج افتادن چه مستلزم ضرر باشد و چه نباشد و فرض این است که در مانحن فیه هرچند ممکن است ضرری متوجه مکلف در فرض طی مسیر دریایی و یا هوائی شود ولی تمکّن از رفتن به حج بدون به حرج افتادن وجود دارد لذا عندالعرف مستطیع است. بلکه در اینجا هم اگر علم به ضرر باشد طبعاً وجوب حج بعد از تحقق شرط وجوب (استطاعت عرفیّه) به دلیل قاعده لاضرر مرتفع می‌شود و اما در صورتی که ظن به ضرر باشد هیچ دلیلی بر رفع وجوب این حج وجود ندارد.

امر سوم: آیا در سقوط وجوب حج در فرض حصول خوف لازم است خوف عقلائی باشد؟

بنابر اعتبار استطاعت شرعیّه روشن شد که حج حتی در فرض حصول خوف واجب است مطلقا - چه عقلائی باشد و چه غیر عقلائی - مگر اینکه خوف به حدی باشد که مکلف را به حرج بیندازد که در این صورت وجوب حج مرتفع می‌شود لکن نه بخاطر عدم تحقق استطاعت شرعیّه بلکه بخاطر قاعده نفی حرج.

اما بنابر اعتبار استطاعت عرفیّه، خوف از این امور مطلقا - چه عقلائی باشد و چه غیر عقلائی - مانع از استطاعت عرفیّه نیست ولی اگر خوف ناشی از علم به ضرر باشد در این صورت وجوب حج مرتفع شده و فرقی نمی‌کند که خوف عقلائی باشد یا غیر عقلائی، نوعی باشد یا شخصی. و دلیل رفع وجوب حج قاعده نفی ضرر است چون مراد از ضرر در قاعده نفی ضرر، ضرر شخصی است نه نوعی. بلکه اگر مراد از ضرر در قاعده لاضرر، ضرر نوعی بود ولو خوف عقلائی باشد وجوب حج مرتفع نمی‌شود.

امر چهارم: آیا در سقوط حج در فرض حصول خوف لازم است تحمل خوف، امری حرجی بر مکلف باشد؟

بنابر اعتبار استطاعت عرفیّه، عدم حرجی بودن معتبر است لذا اگر خوف نوعی باشد که تحمل آن حرجی است مکلف مستطیع عرفی شناخته نشده و عدم وجوب حج حکم اولی محسوب می‌شود.

اما بنابر اعتبار استطاعت شرعیّه اگر چه حرج مانع از تحقق استطاعت شرعیّه نیست لکن باعث سقوط وجوب حج در فرض تحقق استطاعت شرعیّه هست و دلیل سقوط، قاعده نفی حرج است و بر این اساس، سقوط وجوب حج حکم ثانوی است.