درس خارج فقه استاد محمد یزدی

موضوع: مجسمه سازی

بحث در ساختن مجسمه است و طبعا باید از خرید و فروش و نگهداشتن و دیدن آن هم باید بحث کنیم. البته بعضی حکم ساختن را از نگهداری و خرید و فروش آن جدا می کنند. مشهور بین فقهاء حرمت مجسمه سازی است نصا و فتوی و کتابا و سنةً.

به بحث روایات رسیدیم:

حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَرِيزٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ تَمَاثِيلِ الشَّجَرِ وَ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ فَقَالَ لَا بَأْسَ مَا لَمْ يَكُنْ شَيْئاً مِنَ الْحَيَوَانِ. [1]

امام علیه السلام در این روایت «ما لا بأس فیه» را مقید کرده به اینکه از حیوان و دارای روح نباشد.

ممکن است مراد سائل از تماثیل، تصاویر باشد زیرا به شکل متعارف از درخت و ماه و خورشید مجسمه درست نمی کنند. ولی در عین حال، بهتر است که معنای تمثال را در معنای لغوی خود حفظ کنیم و آن را به معنای همان مجسمه بگیریم که چیزی است که طول و عرض و عمق دارد و فضا اشغال می کند.

بنا بر این مفهوم آن این است که مجسمه ای که از ذوات الارواح باشد «به بأس».

اگر تماثیل به معنای تصاویر باشد مفهوم آن این است که تصاویر ذوات الارواح هم اشکال دارد که در این صورت با روایات دیگر و با قول مشهور در تعارض است.

به هر حال مفهوم روایت این است که اگر از ذوات الارواح باشد «فیه بأس» یعنی «فیه منع» که باید دید منع دلالت بر حرمت می کند یا کراهت.

همچنین گفتند که «لا بأس به» با «لا جناح» که چند مورد در قرآن آمده است فرق دارد و «لا بأس» بیشتر در کراهت به کار می رود و «جناح» بیشتر در اثم به کار می رود و «لا جناح» یعنی گناهی در آن نیست. این تفاوت را راغب در مفردات در فرق بین این دو واژه بیان کرده است.

به هر حال «فیه بأس» دلالت صریح بر نهی ندارد. از جمله اینکه در حدیث مناهی که از رسول خدا (ص) نقل شده است از چیزهای بسیاری نهی شده است که نهی در بسیاری از آنها کراهتی است.

یا اینکه در روایات آمده است که نماز خواندن در خانه ای که در آن ظرف بول وجود دارد «فیه بأس» و حال آنکه این دلالت بر حرمت نمی کند.

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَمَاعَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَةَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع إِنَّا نَبْسُطُ عِنْدَنَا الْوَسَائِدَ فِيهَا التَّمَاثِيلُ وَ نَفْتَرِشُهَا فَقَالَ لَا بَأْسَ بِمَا يُبْسَطُ مِنْهَا وَ يُفْتَرَشُ وَ يُوطَأُ إِنَّمَا يُكْرَهُ مِنْهَا مَا نُصِبَ عَلَى الْحَائِطِ وَ السَّرِيرِ. [2]

راوی سؤال می کند که سفره ای یا فرشی پهن می کنیم و حال آنکه در آن تماثیلی وجود دارد. (تماثیل در اینجا به معنای تصاویر است) حکم آن چیست؟ امام علیه السلام می فرماید: آنی که انسان بر روی آن راه می رود و بر زمین پهن می کنند اشکال ندارد ولی اگر چیزی باشد که بر دیوار و تخت می آویزند مکروه است. (باید دقت داشت که نقاشی را نصب نمی کنند بلکه مجسمه را نصب می کنند. بنا بر این عبارت مَا نُصِبَ عَلَى الْحَائِطِ وَ السَّرِيرِ ممکن است ناظر به مجسمه باشد.)

در مورد امام هادی اتفاق افتاد که میهمان یکی از خلفاء جور بود و روی پرده ای تصویر شیری بود و با امر حضرت تبدیل به شیر واقعی گشت. این علامت آن است که وجود تصاویر بر روی پرده که آن را آویزان می کنند اشکال ندارد.