درس خارج فقه استاد محمد یزدی

موضوع: مجسمه سازی

بحث در ساختن مجسمه های ذی روح از انسان و حیوان است که جمعی گفته اند ساختن، نگه داشتن، خرید و فروش و حتی نگاه کردن بر آن حرام است. قائلین به حرمت به آیات و روایات و ادله ی دیگر تمسک کرده اند. دلالت دو آیه بر این مورد را بحث کردیم و اکنون به دلالت روایات رسیده ایم:

در روایت مشهور تحف العقول آمده است: فَكُلُّ مَا يَتَعَلَّمُ الْعِبَادُ أَوْ يُعَلِّمُونَ غَيْرَهُمْ مِنْ صُنُوفِ الصِّنَاعَاتِ‌ مِثْلِ‌ الْكِتَابَةِ (خط یکی از امتیازات است و خوب انسان آن را یاد بگیرد و یاد بدهد و وجه حرام آن این است که انسان آن را برای حکام جور بنوسید) وَ الْحِسَابِ (در سابق کتاب خلاصة الحساب را می خواندند) وَ التِّجَارَةِ وَ الصِّبَاغَةِ (ریخته گری) وَ السِّرَاجَةِ (کار کردن با چرم) وَ الْبِنَاءِ وَ الْحِيَاكَةِ (بافندگی) وَ الْقِصَارَةِ (برش پارچه برای لباس) وَ الْخِيَاطَةِ وَ صَنْعَةِ صُنُوفِ التَّصَاوِيرِ (انواع و اقسام تصاویر) مَا لَمْ يَكُنْ مُثُلَ الرُّوحَانِيِ (مُثُل جمع تمثال است.) وَ أَنْوَاعِ صُنُوفِ الْآلَاتِ (مانند صندلی، ظروف و مانند آن و تمامی وسائل زندگی که مردم در زندگی به آنها احتیاج دارند) الَّتِي يَحْتَاجُ إِلَيْهِ الْعِبَادُ الَّتِي مِنْهَا مَنَافِعُهُمْ وَ بِهَا قِوَامُهُمْ وَ فِيهَا بُلْغَةُ جَمِيعِ حَوَائِجِهِمْ فَحَلَالٌ فِعْلُهُ وَ تَعْلِيمُهُ وَ الْعَمَلُ بِهِ وَ فِيهِ لِنَفْسِهِ أَوْ لِغَيْرِه‌ ِ وَ إِنْ كَانَتْ تِلْكَ الصِّنَاعَةُ وَ تِلْكَ الْآلَةُ قَدْ يُسْتَعَانُ بِهَا عَلَى وُجُوهِ الْفَسَادِ وَ وُجُوهِ الْمَعَاصِي (یعنی هم جهت حلال داشت و هم جهت حرام) وَ يَكُونُ مَعُونَةً عَلَى الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ فَلَا بَأْسَ بِصِنَاعَتِهِ وَ تَعْلِيمِه‌ (البته می گویند که نباید عمل حرام در آن غلبه داشته باشد).‌[1]

در این روایت تصریح شده است که تصاویر نباید تصاویر ذی روح باشد.

کتاب تحف العقول از کتاب های اواخر قرن سوم است و کلینی در کافی از آن روایت نقل می کند. این روایت را مرحوم شیخ در مکاسب آورده و در ابتدای روایات نقل کرده است. او ابتدا می فرماید: المسألة الرابعة تصوير صور ذوات الأرواح حرام إذا كانت الصورة مجسَّمة بلا خلافٍ فتوًى و نصاً (که البته خواهیم دید علماء در این مورد اختلاف نظر دارند) و كذا مع عدم التجسُّم وفاقاً لظاهر النهاية و صريح السرائر و المحكي عن حواشي الشهيد و الميسيّة و المسالك و إيضاح النافع و الكفاية و مجمع البرهان و غيرهم للروايات المستفيضة مثل قوله علیه السلام: نهى أن ينقش شيء من الحيوان على الخاتم و قوله علیه السلام: نهى عن تزويق البيوت، قلت: و ما تزويق البيوت؟ قال: تصاوير التماثيل و المتقدم عن تحف العقول: «و صنعة صنوف التصاوير ما لم يكن مثال الروحاني و قوله علیه السلام في عدة أخبار: «من صوّر صورة كلّفه اللّه يوم القيامة أن ينفخ فيها و ليس بنافخ[2]

کتاب تحف العقول از حسن بن علی بن شعبه است او در رجال مجهول است و کسی چیزی در مورد ایشان بیان نکرده است. به همین دلیل بعضی گفته اند که سند کلینی به کتاب تحف العقول روشن نیست.

کتب سه گانه ی شیخ طوسی در واقع جمع آوری کتاب های سابق است که شاگردان ائمه می نوشتند. شاگردان ائمه در بسیاری از موارد احادیث مرتبط با یک موضوع را در قالب یک کتاب جمع آوری می کردند از این رو کتاب صدقه حاوی روایاتی بود که در آن روایت هایی در مورد صدقه نوشته شده بود ولی شیخ طوسی و دیگران این کتاب ها را جمع آوری کردند و روایات های مختلفی که در کتب مختلف در مورد صدقه بود جمع نمودند. مرحوم کلینی و صدوق نیز همین کار را انجام دادند و گفته شده است که بخشی در کتاب جامع سید مرتضی نیز آمده است که از جمله روایت مزبور از تحف العقول است. تحف العقول یکی از آن کتاب های مقدم بوده است و روشن نیست سند کلینی به او چگونه است. صاحب وسائل الشیعه نیز این روایت را نقل می کند سند کلینی به صاحب کتاب تحف العقول را ذکر نمی کند.

البته روایت تحف العقول که بسیار مفصل است محل بحث است و بعضی گفته اند که این در واقع جمع بین روایات مختلف است که علماء با هم جمع کرده اند. همچنین گفته اند که کیفیت بیان در این روایت با متون روایات اهل بیت هماهنگی ندارد.