درس خارج فقه استاد محمد یزدی

موضوع: عده ی زنان

بحث در عده ی زنان مطلقه است. بحث عده ی طلاق بر اساس طهر و حیض را تمام کردیم و اکنون وارد بحث در عده ی کسانی می شویم که باید بر اساس ماه، عادت خود را محاسبه کنند.

بر اساس آیه ی ﴿وَ الْمُطَلَّقاتُ يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلاثَةَ قُرُوءٍ﴾[1] زنان مطلّقه باید عده نگه دارند. گفتیم که این آیه در مورد کسانی است که عادتشان منظم است.

اما در مورد غیر آنها به دلالت آیه ی ﴿وَ اللّٰائِي يَئِسْنَ مِنَ الْمَحِيضِ مِنْ نِسٰائِكُمْ إِنِ ارْتَبْتُمْ فَعِدَّتُهُنَّ ثَلٰاثَةُ أَشْهُرٍ وَ اللّٰائِي لَمْ يَحِضْنَ﴾[2] تمسک می کنیم.

مراد از عبارت ﴿وَ اللّٰائِي يَئِسْنَ مِنَ الْمَحِيضِ مِنْ نِسٰائِكُمْ﴾ زنان یائسه است. و مراد از ﴿وَ اللّٰائِي لَمْ يَحِضْنَ﴾ مراد کسانی هستند که در سن حیض هستند ولی حائض نمی شوند و همچنین کسانی که عادتشان نامنظم است و کسانی که صغیره هستند. این ها همه باید سه ماه عده نگه دارند.

در ذیل آیه، چندین روایت وجود دارد که دلالت بر عده نگه داشتن به مدت سه ماه دارد. البته یکی دو روایت بر خلاف آن است که معمول بها نیستند.

به هر حال در این آیه کلمه ی ﴿إِنِ ارْتَبْتُمْ﴾ که به معنای «اگر شما مردان شک کردید» می باشد، (نه اینکه زنها شک دارند به سن یائسگی رسیده اند یا نه.) محل بحث است که مراد از آن چه می باشد.

اکثر مفسرین آن را به این گونه معنا کرده اند که اکثر خانم ها تکلیف خود را از مردها و یا از علماء سؤال می کنند و حتی آیه ی شریفه تکلیف مردها را نسبت به برخورد با زن ها معرفی می کند از این رو ضمیر در ﴿إِنِ ارْتَبْتُمْ﴾ به مردها بر می گردد.

البته مرحوم سید مرتضی و چند نفر دیگر در مورد یائسه و صغیره گفته اند که چون «ارتیاب» در آنها معنا ندارد «زیرا آنها ارتیاب را به معنای حمل و عدم حمل گرفته اند یعنی شک ندارند که حامله باشند.» نمی توان در مورد یائسه و صغیره به این آیه تمسک کرد و اگر تمسک کنیم این آیه می گوید که یائسه و صغیره باید عده ی سه ماه را نگه دارند.

ولی محقق و دیگران قائل هستند که یائسه و صغیره لازم نیست عده ی طلاق نگه دارند.

محقق در شرایع قائل است که اشهر الروایتین می گوید که یائسه و صغیره عده ندارد و این در حالی است که دیگران مانند سید مرتضی و ابن زهره و دیگران قائل هستند که این دو عده دارند.

عبارت شرایع چنین است: و في اليائسة و التي لم تبلغ روايتان: إحداهما: أنهما تعتدّان بثلاثة أشهر. و الأخرى: لا عدّة عليهما. و هو الأشهر.[3]

به هر حال، در مقام اینکه کدام یک از این دو قول صحیح است باید به روایات مراجعه کنیم و بعد نظر خود را بیان نماییم.

عَنْ أَيُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: جَاءَتِ امْرَأَةٌ إِلَى عُمَرَ تَسْأَلُهُ عَنْ طَلَاقِهَا فَقَالَ اذْهَبِي إِلَى هَذَا فَاسْأَلِيهِ يَعْنِي عَلِيّاً ع فَقَالَتْ لِعَلِيٍّ ع- إِنَّ زَوْجِي طَلَّقَنِي قَالَ غَسَلْتِ‌ فَرْجَكِ‌ فَرَجَعَتْ إِلَى عُمَرَ فَقَالَتْ أَرْسَلْتَنِي إِلَى رَجُلٍ يَلْعَبُ فَرَدَّهَا إِلَيْهِ مَرَّتَيْنِ كُلَّ ذَلِكَ تَرْجِعُ فَتَقُولُ يَلْعَبُ قَالَ فَقَالَ لَهَا انْطَلِقِي إِلَيْهِ فَإِنَّهُ أَعْلَمُنَا قَالَ فَقَالَ لَهَا عَلِيٌّ ع- غَسَلْتِ‌ فَرْجَكِ‌ قَالَتْ لَا قَالَ فَزَوْجُكِ أَحَقُّ بِبُضْعِكِ مَا لَمْ تَغْسِلِي فَرْجَكِ (یعنی تا وقتی که پاک نشدی و حالت حیض داری در عده قرار دادی و شوهرت حق رجوع به تو دارد).[4]

این روایت را حمل بر زنی کرده اند که عادتش نامنظم است.

عَلِيٌّ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: عِدَّةُ الْمَرْأَةِ الَّتِي لَا تَحِيضُ‌ وَ الْمُسْتَحَاضَةِ الَّتِي لَا تَطْهُرُ ثَلَاثَةُ أَشْهُرٍ وَ عِدَّةُ الَّتِي تَحِيضُ وَ يَسْتَقِيمُ حَيْضُهَا ثَلَاثَةُ قُرُوء[5]

مراد از الْمَرْأَةِ الَّتِي لَا تَحِيضُ‌ یا زنان هایی است که در سن من تحیض هستند ولی عادتشان نامنظم است و یا زنی که صغیره می باشد.

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَمَّنْ رَوَاهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع‌ فِي‌ الصَّبِيَّةِ الَّتِي‌ لَا تَحِيضُ مِثْلُهَا وَ الَّتِي قَدْ يَئِسَتْ مِنَ الْمَحِيضِ قَالَ لَيْسَ عَلَيْهِمَا عِدَّةٌ وَ إِنْ دُخِلَ بِهِمَا.[6]

این روایت که حسنه است به صراحت بیان می کند که صبیه و یائسه عده ندارند حتی اگر مدخول بها باشند.

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنِ ابْنِ أَبِي نَجْرَانَ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع‌ ثَلَاثٌ يَتَزَوَّجْنَ‌ عَلَى‌ كُلِّ حَالٍ الَّتِي لَمْ تَحِضْ وَ مِثْلُهَا لَا تَحِيضُ قَالَ قُلْتُ وَ مَا حَدُّهَا قَالَ إِذَا أَتَى لَهَا أَقَلُّ مِنْ تِسْعِ سِنِينَ وَ الَّتِي لَمْ يُدْخَلْ بِهَا وَ الَّتِي قَدْ يَئِسَتْ مِنَ الْمَحِيضِ وَ مِثْلُهَا لَا تَحِيضُ قُلْتُ وَ مَا حَدُّهَا قَالَ إِذَا كَانَ لَهَا خَمْسُونَ سَنَةً.[7]

این روایت هم به طائفه هایی از زنان اشاره می کند که لازم نیست عده نگه دارند.

الْحُسَيْنُ بْنُ سَعِيدٍ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الَّتِي قَدْ يَئِسَتْ‌ مِنَ‌ الْمَحِيضِ‌ وَ الَّتِي‌ لَا تَحِيضُ‌ مِثْلُهَا قَالَ لَيْسَ عَلَيْهَا عِدَّة[8]

این روایت صحیحه است.

بَعْضُ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَكِيمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع يَقُولُ‌ فِي الْمَرْأَةِ الَّتِي قَدْ يَئِسَتْ مِنَ الْمَحِيضِ قَالَ بَانَتْ‌ مِنْهُ‌ وَ لَا عِدَّةَ عَلَيْهَا.[9]

این روایت حسنه است.

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ جَمِيلِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ بَعْضِ‌ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحَدِهِمَا ع‌ فِي الرَّجُلِ يُطَلِّقُ الصَّبِيَّةَ الَّتِي لَمْ تَبْلُغْ وَ لَا تَحْمِلُ‌ مِثْلُهَا وَ قَدْ كَانَ دَخَلَ بِهَا وَ الْمَرْأَةَ الَّتِي قَدْ يَئِسَتْ مِنَ الْمَحِيضِ وَ ارْتَفَعَ حَيْضُهَا فَلَا تَلِدُ مِثْلُهَا قَالَ لَيْسَ عَلَيْهِمَا عِدَّةٌ وَ إِنْ دَخَلَ بِهِمَا.[10]

این روایت حسنه است.

عبارت لَا تَحْمِلُ‌ مِثْلُهَا اشاره به صغیره دارد یعنی زنی که در آن سن و سال حامله نمی شوند.

جهت اینکه صغیره و غیر مدخول بها و یائسه لازم نیست عده نگه دارند این است که احتمال حمل در این سه گروه وجود ندارد.

شهید در اینجا اضافه می کند: روي في سبب نزول هذه الآية أن أبيّ بن كعب قال: يا رسول اللّه إن عددا من عدد النساء لم يذكر في الكتاب: الصغار و الكبار و أولات الأحمال، (ظاهرا در آن زمان هنوز آیات محل بحث نازل نشده بود) فأنزل اللّه تعالى وَ اللّٰائِي يَئِسْنَ مِنَ الْمَحِيضِ إلى قوله وَ أُولٰاتُ الْأَحْمٰالِ أَجَلُهُنَّ أَنْ يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ فكان هذا دالّا على أن المراد بالارتياب ما ذكرناه (که ﴿إِنِ ارْتَبْتُمْ﴾ خطاب به مردان است نه زنان زیرا ابیّ بن کعب که مرد بود آمد و از رسول خدا ص سوال پرسید).[11]

خلاصه اینکه قروء برای کسانی است که عادتشان منظم است ولی اشهر مخصوص زنانی است که عادتشان نامنظم است. و غیر مدخول بها و یائسه و صغیره در روایات مختلف بیان شده اند و مشهور این است که آنها عده ندارند.