موضوع : نفقه ی زوجه

گفتیم که نفقه بر اثر سه عامل ایجاد می شود که عبارتند از: زوجیت، ملکیت و قرابت.

بحث در زوجیت منتهی شد به این ضابطه که محقق در شرایع ذکر کرده است و آن اینکه عبارت است از: اطعام، اکساء، اسکان و اخدام و همچنین آلة الادهان.

و ما به این نتیجه رسیدیم که متابعت از عرف ملاک است و لازم نیست یک مُد و یا دو مُد طعام را تعیین کنیم و یا بگوییم که در تابستان یک لباس و در زمستان یک لباس و یا اینکه اسکان به خواست زوج یا زوجه است و یا اینکه در اخدام آیا خرید کنیز لازم است یا نه در همه ی اینها باید متعارف بلد رعایت شود.

صاحب جواهر و امثال او در این موارد به تفصیل صحبت کرده اند و وارد جزئیات و تعیین مقدار این موارد شدند و سر آخر به این نتیجه رسیدند که ملاک باید همان متعارف می باشد.

همچنین وسائل طبخ و وسائل نوم مانند فرش، لحاف نیز بحث شده است. حتی بعضی در مورد خورش را هم بحث کرده اند که هفته ای از چند وعده گوشت باید استفاده شود. بعضی حتی از آن بالاتر گفته اند و اینکه باید از گوشت گوسفند استفاده شود و اینکه در موارد خاصی باید بیشتر از این مقدار را نیز در نظر گرفت.

به هر حال برای ما این گونه بحث ها عجیب است زیرا در بحث احکام سخن از تکالیف واجبه است که اگر انجام نگیرد عقاب دارد و فرد در صورت ترک، مرتکب گناه شده است. این بحث ها را باید از آداب و موارد مستحب جدا کرد. جالب اینکه کسانی که این مباحث را مطرح می کنند به ﴿وَ عاشِرُوهُنَ‌ بِالْمَعْرُوفِ﴾[1] تمسک می کنند.

ما هم قبول داریم که عرف و عادت را باید در اطعام و غیره رعایت کرد. مثلا در پوشش در زمانی لباس کرباسی رسم بود ولی امروزه چنین رسم نیست. به هر حال همان ﴿بِالْمَعْرُوفِ﴾ را باید مورد توجه قرار دارد که معنای آن این است که همان چیزی که «یعرفه الناس»، «یعرفه الزوجین» و همان چیزی که متعارف و شناخته شده است را باید ملاک قرار داد. به همین دلیل با تغییر آداب و رسوم، این معروف نیز متفاوت می شود. مثلا روبندی که افراد در جنوب می بندند و لباسی که می پوشند با لباسی که افراد در شمال می پوشند یکی نیست؟

اما راجع به خادم و خادمه صاحب مسالک و صاحب جواهر آن را مشروحا بحث کرده اند و نتیجه ی آن بحث ها این است که زن ها بر دو دسته هستند، یک دسته کسانی هستند که خودشان می توانند کارهای خودشان را انجام دهند و از کودکی به این وضعیت عادت کرده اند و خادمه ای نداشتند همان گونه که امروزه در اکثر خانواده ها رسم است.

در مقابل، زن هایی هستند که «ذوی الحشمة» و دارای زندگی مرفه هستند. (البته «مُترَف» به معنای کسی است که بر اثر نعمت های زیاد از یاد خدا غافل شده است و ما این واژه را برای خانواده های مرفه استعمال نمی کنیم). «ذوی الحشمة» کسانی هستند که دارای مناصب هستند مثلا زوجه دختر فردی صاحب منصب، مانند رئیس جمهور و امثال آن باشد. زیرا کسی که مسئولیت یک استان و مانند آن را بر عهده دارد با یک فرد که مانند بقال و عطار است و مردم برای حل مشکلات به آنها رجوع نمی کنند فرق دارد. به هر حال اگر زوجه در خانه ی پدر، خادمه و یا خادم داشته باشد وقتی به خانه ی زوج می آید وظیفه ی شوهر است که برای او خادمی تهیه کند و این کار بنا بر قول صاحب جواهر واجب است.

در عین حال، شوهر مخیّر است بین اینکه خادمی را استیجار کند یا خادمی را به او تملیک کند و یا اینکه خودش در خدمت زوجه باشد و او را از خادم بی نیاز کند و زن حق ندارد که شوهر را تکلیف به این کند که حتما باید دو خادمه داشته باشد و یا همان خادمه ای که در منزل پدرش داشت در خدمت او باشد و یا اینکه حتما باید خادم در ملک او وارد شود و از باب استیجار نباشد. البته اگر خادم مرد است یا باید محرم او باشد و یا باید خادمه باشد تا مشکلاتی پیش نیاید.

همچنین گفته اند که اگر شوهر بخواهد در خدمت زوجه باشد و یا اگر خادمی برای او تهیه شده است تا چه مقدار باید در خدمت او باشند. گفته اند که در این کار احترام و حیثیت زوج و خادم باید حفظ شود و مثلا لازم نیست که پارچه ی زن که آلوده به خون حیض او شده است را هم بشویند. خادم باید در پخت غذا، شستن ظروف و امثال این موارد زن را کمک کند. مخصوصا اگر خود زوج خدمت را به عهده بگیرد باید احترام زوج حفظ شود و در نتیجه در بسیاری از موارد زوجه باید کارهای خود را خودش انجام دهد.

در زمان گذشته ارباب ها بسیار تن پرور بودند و همه ی کارها بر عهده ی رعیت بیچاره بود.

بحث دیگر این است که نفقه ی خادم بر عهده ی کیست؟ یا اینکه اگر کسی را اجیر می کند که به زوجه کمک کند هزینه ی اجرتش به عهده ی چه کسی می باشد؟ پاسخ است اجرت اجیر به عهده ی زوج است ولی نفقه ی خادم مانند طعام و مسکن و لباس و امثال آن به عهده ی زوج نیست مگر اینکه متعارف باشد.

البته نفقه ی خادم می تواند با نفقه ی زوجه متفاوت باشد و مثلا اگر غذایی به خادم می دهند غذای پائین تری از غذای زوجه باشد.

به هر حال، امروزه زنها خودشان کارهای خود را انجام می دهند هرچند شرعا چنین وظیفه ای ندارند. زوجه موظف نیست غذا بپزد و خانه را تمیز کند و کارهای خانه را برسد ولی اگر خودش بدون دستور و امر زوج این کار را کرد چیزی بر عهده ی زوج نیست ولی اگر زوج او را امر به انجام این کارها کند باید اجرت او را نیز بپردازد. در سابق هم در قم گاه متدینی بودند و هستند که روزانه غیر از خوراک و مسکن و لباس مبلغی را به زن در برابر خدماتی که انجام می داد می دادند.

دیگر اینکه همان گونه که قبلا گفتیم علاوه بر اطعام، اسکان و اکساء، وسائل طبخ و وسائل خوابیدن و امثال آن همه به عهده ی زوج می باشد. وقتی امام علیه السلام در روایت در حق زوجه بر زوج می فرماید: وَ اكْسُ جَنْبَهَا[2] یعنی همه ی اینها مانند لحاف و فرش و چادر و غیره را باید شوهر تهیه کند. در جهیزیه ی حضرت زهرا هم پوست حیوان که همان حکم تشک را داشته وجود داشته است. رسول خدا (ص) به امیر مؤمنان علیه السلام فرمود که درع و شمشیر خود را که احتیاج ندارد بفروشد و جهیزیه ی لازم را براش حضرت زهرا سلام الله علیها تهیه کند.

جالب اینکه امروزه عادت عوض شده و جهیزیه ی دختر را باید پدر دختر تهیه کند. هر چند در بعضی موارد پسر و خانواده ی او جهیزیه را به عهده می گیرند.

حتی صاحب جواهر این فرع را مطرح می کند که اگر زن معتاد باشد هزینه ی تنباکو و سیگار و تریاک و قلیان او بر عهده ی کیست. (حتی در قدیم بزرگان خادم مخصوص برای قلیان داشتند).

تقسیم دیگری هم در مورد نفقه هست و آن اینکه یک قسم از نفقه بعد از مدتی مستهلک می شود مانند غذا. قسم دیگری از آن متدرجا و در طول زمان مستهلک می شود مانند لباس. قسم سوم نفقه ای است که مستهلک نمی شود مانند مسکن که گاه یک عمر در آن زندگی می کنند.

سؤال اصلی دیگر این است که شوهر که واجب است غذا و لباس و مسکن را تهیه کند آیا باید اینها را به زن تملیک کند و زن در آنها هر گونه که خواست می تواند تصرف کند یا این از باب انفاق است یعنی زن فقط حق تمتع و استفاده دارد ولی مالک آنها نیست مانند کسی که به مهمانی کسی می رود که فقط حق استفاده از غذا را دارد ولی مالک آن نیست؟

صاحب شرایع و برخی قائل شده اند که از باب تملیک می باشد. (جمعی نیز با ایشان مخالفت کرده اند). از این رو اگر بعد از مدتی نفقه را ندارد به ذمه ی او می آید و زوجه می تواند آنها را مطالبه کند و این علامت آن است که اطعام و اکساء از باب تملیک می باشد.

بحث اخلاقی:

بحث در فقرات خطبه ی همّام بود و آنجا که امیر مؤمنان فرمود: خدا در نظرشان بزرگ و همه چیز دیگر در نظرشان کوچک است. با بهشت به گونه ای هستند که گویا آن را می بینند. تا اینکه می فرماید: قُلُوبُهُمْ مَحْزُونَةٌ وَ شُرُورُهُمْ مَأْمُونَةٌ وَ أَجْسَادُهُمْ نَحِيفَةٌ وَ حَاجَاتُهُمْ‌ خَفِيفَةٌ وَ أَنْفُسُهُمْ عَفِيفَةٌ صَبَرُوا أَيَّاماً قَصِيرَةً أَعْقَبَتْهُمْ رَاحَةً طَوِيلَةً ً تِجَارَةٌ مُرْبِحَةٌ يَسَّرَهَا لَهُمْ رَبُّهُم‌[3]

یعنی مشکلات دنیا را تحمل کردند تا در قیامت به راحتی ابدی برسند.

سپس می فرماید: أَرَادَتْهُمُ الدُّنْيَا فَلَمْ يُرِيدُوهَا یعنی دنیا به سراغ آنها می آید ولی آنها دنیا را طلب نمی کنند و مثلا اگر طلبه بودند و زندگی ساده ای بودند حال که مقام و مرتبه ای رسیده اند همان زیّ طلبگی را حفظ می کنند. آیت الله سیستانی به علماء ایران پیام دادند از اینکه بپرهیزید مبادا گرفتار دنیا و تشریفات آن شوید.

البته باید زندگی خوبی داشت و اگر در یک زمان در خانه ها حصیر بود و الآن فرش است این کار بلا اشکال است ولی دیگر نباید از فرش ابریشمی و تجملات غیر ضروری استفاده کرد.

ما هر شب جمعه که خدمت مقام معظم رهبری می رسیدیم موقع غذا روی زمین می نشستیم و بعد که عده ای گفتند که روی زمین پایمان درد می می گیرد یک صندلی عادی برای آنها تهیه کردند.