درس مهدویت استاد طبسی
91/02/28
بسم الله الرحمن الرحیم
مقدمه
بحث ما راجع به نقل و بررسی ادله ولادت امام زمان# است. در جلسات قبل گفتیم که این مسأله در نظر ما از مسلمات و قطعیات است؛ ولی از آن جا که بعضی در دلائل ولادت و گاهی در نقل حضرت حکیمه ÷ یا ادله آن تشکیک می کنند، به بررسی ادله اثبات ولادت مي‌پردازيم. در رابطه با خبر حضرت حكيمه درباره ولادت حضرت حجت# بايد گفت :
1. دلائل ولادت امام زمان#، منحصر به نقل حضرت حکیمه÷ نیست بلکه دلائل و روایات متعدد و متظافری داریم که از حد استفاضه گذشته و به تواتر رسیده و نیازی به بررسی سندی ندارد.
2. نقل جریان ولادت از زبان حضرت حکیمه÷، منحصر در یک طریق نمی باشد، بلکه چنین جریانی به طرق متعدد از آن بانوی مکرمه نقل شده است.
3. حضرت حکیمه÷ از شخصیت هایی است که شأن ايشان اجل از وثاقت است و نیاز به توثیق ندارد.
جلالت حضرت حکیمه÷
بیان مرحوم مجلسی در مرآة العقول
«و في روايات أخر عن حكيمة أنها رأته عليه السلام بعد ذلك مرارا، و كانت تراه عليه السلام في أيام إمامته أيضا، ( در روایات دیگر آمده که حکیمه÷ امام زمان# را بعد از ولادتش، بارها مشاهده کرده و همچنین امام# را در زمان امامتش هم دیده است.) و كانت من السفراء و تسأل للناس المسائل، و تأتي إليهم بجوابها، و قد أوردت سائر الأخبار في ذلك في كتاب بحار الأنوار»[1]
(حضرت حکیمه، یکی از سفیران خاص امام زمان# بود و مسائل را برای مردم از امام می پرسید و برای شان جواب می آورد و روایات دیگر در این باب در کتاب بحارالانوار آمده است.
بیان مرحوم مجلسی در بحارالانوار
ثم اعلم أن في القبة الشريفة قبرا منسوبا إلى النجيبة الكريمة العالمة الفاضلة التقية الرضية[2]حكيمة بنت أبي جعفر الجواد ÷ و لا أدري لِمْ لمْ يتعرضوا لزيارتها مع ظهور فضلها و جلالتها و أنها كانت مخصوصة بالأئمة علیهم السلام و مودعة أسرارهم و كانت أم القائم عندها و كانت حاضرة عند ولادته × و كانت تراه حينا بعد حين في حياة أبي محمد العسكري و كانت من السفراء و الأبواب بعد وفاته فينبغي زيارتها بما أجرى الله على اللسان مما يناسب فضلها و شأنها و الله الموفق»[3]
(سپس بدان که در ضریح مطهر عسکریین علیهما السلام، قبری منسوب به نجیبه کریمه.... بنام حکیمه دختر امام جواد× است و من نمی دانم که چرا علمایی که کتاب [ مزارات] نوشته اند متعرض زیارت این بزرگوار نشده اند با اینکه در فضیلت و جلالت او، هیچ شکی نمی باشد.این بانو مورد عنایت خاص ائمه طاهرین [ دختر امام جواد،خواهر امام هادی، عمه امام حسن عسکری و امام زمان|] و همچنین محل سپردن اسرار ائمه بوده است. مادر امام زمان# نزد او [دوران تعلیم و تربيت را به دستور امام هادی × نزد حضرت حکیمه گذرانده است ] بوده است. حضرت حکیمه هنگام ولادت امام زمان #، حاضر بوده و امام زمان# را در دوران حیات امام عسکری[بعد از ولادت امام زمان] هم می‌دیده است و از سفرای امام زمان# بعد از شهادت امام عسکری× بوده است. پس شایسته است که زیارت آن بانوی مکرمه متناسب با فضلیت و جایگاه عظیمش، انجام شود.
بيان مرحوم وحيد بهبهاني
مرحوم وحید بهبهانی هم از عدم تعرض علما، به جهت زیارت حضرت حکیمه، اظهار تعجب کرده و گویا فرمایش دایی خود (علامه مجلسی) را تأیید می کند. ایشان می فرماید:
«عدم التعرض لزیارتها کما أشار الیه المفضال (منظور علامه مجلسی است) عجیب و أعجب منه عدم تعرض الاکثر کالمفید فی الارشاد و غیره لها فی أولاد الجواد بل حصر بناته فی غیرها»[4] [5]
* البته عدم تعرض بعضی، مهم نیست چون خیلی‌ها هم، متعرض این بحث شده‌اند.
بیان ابن شهر آشوب در مورد دختران امام جواد×
مرحوم ابن شهر آشوب صاحب معالم العلماء و مناقب آل ابی طالب، تصریح دارد که دختران امام جواد× سه نفر بنام های، حکیمه، خدیجه و ام کلثوم هستند.ایشان می فرماید: تنقیح المقال، ج3، ص286
« و أولاده: علی ألإمام، و موسی و حکیمه و خدیجه و أم کلثوم»[6]
بیان مرحوم طبرسی در مورد دختران امام جواد×
مرحوم طبرسی هم بر این مطلب تصریح دارد که یکی از دختران امام جواد×، حضرت حکیمه است.
«وكان لأبي جعفر عليه السلام من الأولاد على الإمام عليه السلام، وموسى، ولم يخلف ذكراً غيرهما، ومن البنات حكيمة وخديجة، وأم كلثوم ويقال ان له من البنات غير من ذكرناه، فاطمة، وامامة»[7]
بیان مرحوم تستری در قاموس الرجال
«أما حکیمه فالاخبار بوجودها و روایه تولد الصاحب، عنها مستفیضه ی»[8]
مرحوم تستری، روایات مستفیضه را دو مورد بیان می کند:
1- روایات در ارتباط با وجود حضرت حکیمه÷ به عنوان یکی از دختران امام جواد×
2- اخبار ولادت امام زمان# از زبان حضرت حکیمه÷
ایشان در صفحه «103» قاموس الرجال، می فرماید:
«حکیمه و خدیجه جلیلتان قائلتان بالحجه ی و تولت الاولی ولادته » (حکیمه و خدیجه از قائلین به وجود حضرت حجت هستند و حضرت حکیمه در هنگام ولادت امام زمان# حاضر بوده است.)
نتیجه:
1- در وجود دختری به نام حکیمه÷ از امام جواد ×روایات مستفیضه و اخبار متعدد وارد شده است.
2- در جلالت و مقام والای ایشان شکی نمی باشد، چون جزء سفیران خاص و نواب امام× بود.
3- جایگاهی رفیع در نزد ائمه ^ داشته و اوج جایگاه این بانوی مکرمه، شرفیابی به محضر امام زمان# در هنگام ولادت امام می باشد و خود حکیمه ناقل خبر ولادت حضرت، به چند طریق می باشد.
نقل جریان ولادت امام زمان در روایت امام عسکری×
این جریان گاهی از زبان حضرت حکیمه÷ و گاهی از زبان امام عسکری× بیان شده است. اما روایتی که از امام عسکری× وارد شده است:
روایت اول (جریان ولادت در بیان امام عسکری×)
« الفضل بن شاذان : على ما في كشف الحق ( أربعون الخاتون آبادي، ص 33 ح 2 ) قال : قال أبو محمد بن شاذان رحمه الله : حدثنا محمد بن حمزة بن الحسن بن عبد الله بن العباس بن علي بن أبي طالب، صلوات الله عليه قال : سمعت أبا محمد × يقول : ولد ولي الله و حجته على عباده و خليفتي من بعدي، مختونا، ليلة النصف من شعبان سنة خمس وخمسين ومئتين عند طلوع الفجر، وكان أول من غسله رضوان خازن الجنان مع جمع من الملائكة المقربين بماء الكوثر والسلسبيل، ثم غسلته عمتي حكيمة بنت محمد بن علي الرضا ÷ قال ( أي محمد بن حمزة ظاهرا ) أمه مليكة التي يقال لها بعض الأيام سوسن[9]، وفي بعضها ريحانة، وكان صقيل ونرجس أيضا من أسمائها »[10]
محمد بن حمزة بن حسن بن عبد الله بن عباس بن علي بن ابی طالب روايت كرده كه گفت : از ابو محمد (امام عسکری×) شنيدم كه می فرمود : ولىّ خدا و حجت او بر بندگانش وجانشين من پس از خود، در سپيده دم شب نيمه شعبان سال 255 ختنه شده به دنيا آمد، رضوان دربان بهشت با جمعى از فرشتگان مقرب نخستين كسانى بودند كه با آب كوثر وسلسبيل او را شستشو دادند و سپس عمه ام حكيمه دختر امام جواد او را شستشو داد. گفت : ( يعنى محمد بن حمزه ) مادر او مليكه است كه گاهى به او سوسن، و گاهى ريحانه، گفته مي‌شود و صقيل و نرجس نيز از نام هاى او هستند.
منابع روایت
· فضل بن شاذان در الغیبه (این کتاب در دسترس ما نمی باشد بلکه به نقل خاتون آبادی می باشد) : على ما في كشف الحق أربعون الخاتون آبادي ص 33،ح 2، قال...[11]
· كفایة المهتدی في معرفة المهدی ×،اربعین میر لوحی: ح 30، على ما في هامش كشف الحق
· مرحوم نوری در النجم الثاقب : ص 13 ب 1، كما في كشف الحق، عن الغيبة للفضل بن شاذان، عن...
· صافی در منتخب الأثر : ص 320، ب 1، ف 3 ح 1 عن النجم الثاقب.
روايت دوم؛ جریان ولادت امام زمان در روایت حضرت حکیمه÷
اولین منبعی که این روایت را نقل کرده است، شیخ صدوق در کمال الدین می باشد. روایت تلقی به قبول و مورد پذیرش واقع شده است.
سند روایت طبق نقل شیخ صدوق
« حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِيدِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ (استاد شیخ صدوق) قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى الْعَطَّارُ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَيْنُ بْنُ رِزْقِ اللَّهِ قَالَ حَدَّثَنِي مُوسَى بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ بْنِ حَمْزَةَ بْنِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ × قَالَ حَدَّثَتْنِي حَكِيمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ×»[12]
منابع دیگر روایت
· غيبة الطوسي، ص 142،كما في كمال الدين بتفاوت يسير، من قوله «يا عمة إذا كان اليوم السابع فأتينا » إلى آخره. قال : وبهذا الاسناد ( ابن أبي جيد ) عن محمد بن الحسن بن الوليد، عن محمد بن يحيى العطار، عن محمد بن حمويه الرازي، عن الحسين بن رزق الله، عن موسى بن محمد بن جعفر قال : حدثتني حكيمة بنت محمد عليه السلام بمثل معنى الحديث الأول إلا أنها قالت : - وفيه «.. في خرق صفر »
· روضة الواعظين، ج 2،ص 256، كما في كمال الدين بتفاوت يسير مرسلا وفيه «.. كذبة السرحان.. منظف»
· إعلام الورى، ص394، ب 1، ف 2، كما في كمال الدين بتفاوت يسير، عن الشيخ أبي جعفر بن بابويه
· ثاقب المناقب، ص 85، ب 2 - كما في كمال الدين، مختصرا
· إثبات الهداة، ج 3، ص 409، ب 31، ف 1، ح 38 - إلى قوله «فإن الامر قد قرب »،عن كمال الدين و قال و رواه الطبرسي في إعلام الورى عن أبي جعفر محمد بن بابويه. مثله...وفي : ص 483، ب 32، ف 5، ح 193، مختصرا عن كمال الدين
· البرهان : ج 3، ص 218، ح 4 - كما في كمال الدين، عن ابن بابويه
· تبصرة الولي : ص 758، ح 1 - كما في كمال الدين بتفاوت يسير، عن كتاب الغيبة ( كمال الدين ) وفيه «كفعلته»
· مدينة المعاجز : ص 585 – 586، ح 1 - كما في كمال الدين عن ابن بابويه
· حلية الأبرار : ج 2،ص 522،ب 2،كما في كمال الدين بتفاوت يسير، عن ابن بابويه
· بحارالانوار : ج 51، ص 2، ب 1، ح 3 - عن كمال الدين بتفاوت يسير
· نور الثقلين : ج 4، ص 110، ح 13 - آخره، عن كمال الدين
· ينابيع المودة : ص 450، ب 79، مختصرا عن كتاب الغيبة ( كمال الدين )
· منتخب الأثر : ص 321، ف 3، ب 1، ح 2، عن كمال الدين
· معجم أحاديث الإمام المهدي، ج6، ص 205
ان شاء الله روایت را در جلسه بعد، می خوانیم.
بحث ما راجع به نقل و بررسی ادله ولادت امام زمان# است. در جلسات قبل گفتیم که این مسأله در نظر ما از مسلمات و قطعیات است؛ ولی از آن جا که بعضی در دلائل ولادت و گاهی در نقل حضرت حکیمه ÷ یا ادله آن تشکیک می کنند، به بررسی ادله اثبات ولادت مي‌پردازيم. در رابطه با خبر حضرت حكيمه درباره ولادت حضرت حجت# بايد گفت :
1. دلائل ولادت امام زمان#، منحصر به نقل حضرت حکیمه÷ نیست بلکه دلائل و روایات متعدد و متظافری داریم که از حد استفاضه گذشته و به تواتر رسیده و نیازی به بررسی سندی ندارد.
2. نقل جریان ولادت از زبان حضرت حکیمه÷، منحصر در یک طریق نمی باشد، بلکه چنین جریانی به طرق متعدد از آن بانوی مکرمه نقل شده است.
3. حضرت حکیمه÷ از شخصیت هایی است که شأن ايشان اجل از وثاقت است و نیاز به توثیق ندارد.
جلالت حضرت حکیمه÷
بیان مرحوم مجلسی در مرآة العقول
«و في روايات أخر عن حكيمة أنها رأته عليه السلام بعد ذلك مرارا، و كانت تراه عليه السلام في أيام إمامته أيضا، ( در روایات دیگر آمده که حکیمه÷ امام زمان# را بعد از ولادتش، بارها مشاهده کرده و همچنین امام# را در زمان امامتش هم دیده است.) و كانت من السفراء و تسأل للناس المسائل، و تأتي إليهم بجوابها، و قد أوردت سائر الأخبار في ذلك في كتاب بحار الأنوار»[1]
(حضرت حکیمه، یکی از سفیران خاص امام زمان# بود و مسائل را برای مردم از امام می پرسید و برای شان جواب می آورد و روایات دیگر در این باب در کتاب بحارالانوار آمده است.
بیان مرحوم مجلسی در بحارالانوار
ثم اعلم أن في القبة الشريفة قبرا منسوبا إلى النجيبة الكريمة العالمة الفاضلة التقية الرضية[2]حكيمة بنت أبي جعفر الجواد ÷ و لا أدري لِمْ لمْ يتعرضوا لزيارتها مع ظهور فضلها و جلالتها و أنها كانت مخصوصة بالأئمة علیهم السلام و مودعة أسرارهم و كانت أم القائم عندها و كانت حاضرة عند ولادته × و كانت تراه حينا بعد حين في حياة أبي محمد العسكري و كانت من السفراء و الأبواب بعد وفاته فينبغي زيارتها بما أجرى الله على اللسان مما يناسب فضلها و شأنها و الله الموفق»[3]
(سپس بدان که در ضریح مطهر عسکریین علیهما السلام، قبری منسوب به نجیبه کریمه.... بنام حکیمه دختر امام جواد× است و من نمی دانم که چرا علمایی که کتاب [ مزارات] نوشته اند متعرض زیارت این بزرگوار نشده اند با اینکه در فضیلت و جلالت او، هیچ شکی نمی باشد.این بانو مورد عنایت خاص ائمه طاهرین [ دختر امام جواد،خواهر امام هادی، عمه امام حسن عسکری و امام زمان|] و همچنین محل سپردن اسرار ائمه بوده است. مادر امام زمان# نزد او [دوران تعلیم و تربيت را به دستور امام هادی × نزد حضرت حکیمه گذرانده است ] بوده است. حضرت حکیمه هنگام ولادت امام زمان #، حاضر بوده و امام زمان# را در دوران حیات امام عسکری[بعد از ولادت امام زمان] هم می‌دیده است و از سفرای امام زمان# بعد از شهادت امام عسکری× بوده است. پس شایسته است که زیارت آن بانوی مکرمه متناسب با فضلیت و جایگاه عظیمش، انجام شود.
بيان مرحوم وحيد بهبهاني
مرحوم وحید بهبهانی هم از عدم تعرض علما، به جهت زیارت حضرت حکیمه، اظهار تعجب کرده و گویا فرمایش دایی خود (علامه مجلسی) را تأیید می کند. ایشان می فرماید:
«عدم التعرض لزیارتها کما أشار الیه المفضال (منظور علامه مجلسی است) عجیب و أعجب منه عدم تعرض الاکثر کالمفید فی الارشاد و غیره لها فی أولاد الجواد بل حصر بناته فی غیرها»[4] [5]
* البته عدم تعرض بعضی، مهم نیست چون خیلی‌ها هم، متعرض این بحث شده‌اند.
بیان ابن شهر آشوب در مورد دختران امام جواد×
مرحوم ابن شهر آشوب صاحب معالم العلماء و مناقب آل ابی طالب، تصریح دارد که دختران امام جواد× سه نفر بنام های، حکیمه، خدیجه و ام کلثوم هستند.ایشان می فرماید: تنقیح المقال، ج3، ص286
« و أولاده: علی ألإمام، و موسی و حکیمه و خدیجه و أم کلثوم»[6]
بیان مرحوم طبرسی در مورد دختران امام جواد×
مرحوم طبرسی هم بر این مطلب تصریح دارد که یکی از دختران امام جواد×، حضرت حکیمه است.
«وكان لأبي جعفر عليه السلام من الأولاد على الإمام عليه السلام، وموسى، ولم يخلف ذكراً غيرهما، ومن البنات حكيمة وخديجة، وأم كلثوم ويقال ان له من البنات غير من ذكرناه، فاطمة، وامامة»[7]
بیان مرحوم تستری در قاموس الرجال
«أما حکیمه فالاخبار بوجودها و روایه تولد الصاحب، عنها مستفیضه ی»[8]
مرحوم تستری، روایات مستفیضه را دو مورد بیان می کند:
1- روایات در ارتباط با وجود حضرت حکیمه÷ به عنوان یکی از دختران امام جواد×
2- اخبار ولادت امام زمان# از زبان حضرت حکیمه÷
ایشان در صفحه «103» قاموس الرجال، می فرماید:
«حکیمه و خدیجه جلیلتان قائلتان بالحجه ی و تولت الاولی ولادته » (حکیمه و خدیجه از قائلین به وجود حضرت حجت هستند و حضرت حکیمه در هنگام ولادت امام زمان# حاضر بوده است.)
نتیجه:
1- در وجود دختری به نام حکیمه÷ از امام جواد ×روایات مستفیضه و اخبار متعدد وارد شده است.
2- در جلالت و مقام والای ایشان شکی نمی باشد، چون جزء سفیران خاص و نواب امام× بود.
3- جایگاهی رفیع در نزد ائمه ^ داشته و اوج جایگاه این بانوی مکرمه، شرفیابی به محضر امام زمان# در هنگام ولادت امام می باشد و خود حکیمه ناقل خبر ولادت حضرت، به چند طریق می باشد.
نقل جریان ولادت امام زمان در روایت امام عسکری×
این جریان گاهی از زبان حضرت حکیمه÷ و گاهی از زبان امام عسکری× بیان شده است. اما روایتی که از امام عسکری× وارد شده است:
روایت اول (جریان ولادت در بیان امام عسکری×)
« الفضل بن شاذان : على ما في كشف الحق ( أربعون الخاتون آبادي، ص 33 ح 2 ) قال : قال أبو محمد بن شاذان رحمه الله : حدثنا محمد بن حمزة بن الحسن بن عبد الله بن العباس بن علي بن أبي طالب، صلوات الله عليه قال : سمعت أبا محمد × يقول : ولد ولي الله و حجته على عباده و خليفتي من بعدي، مختونا، ليلة النصف من شعبان سنة خمس وخمسين ومئتين عند طلوع الفجر، وكان أول من غسله رضوان خازن الجنان مع جمع من الملائكة المقربين بماء الكوثر والسلسبيل، ثم غسلته عمتي حكيمة بنت محمد بن علي الرضا ÷ قال ( أي محمد بن حمزة ظاهرا ) أمه مليكة التي يقال لها بعض الأيام سوسن[9]، وفي بعضها ريحانة، وكان صقيل ونرجس أيضا من أسمائها »[10]
محمد بن حمزة بن حسن بن عبد الله بن عباس بن علي بن ابی طالب روايت كرده كه گفت : از ابو محمد (امام عسکری×) شنيدم كه می فرمود : ولىّ خدا و حجت او بر بندگانش وجانشين من پس از خود، در سپيده دم شب نيمه شعبان سال 255 ختنه شده به دنيا آمد، رضوان دربان بهشت با جمعى از فرشتگان مقرب نخستين كسانى بودند كه با آب كوثر وسلسبيل او را شستشو دادند و سپس عمه ام حكيمه دختر امام جواد او را شستشو داد. گفت : ( يعنى محمد بن حمزه ) مادر او مليكه است كه گاهى به او سوسن، و گاهى ريحانه، گفته مي‌شود و صقيل و نرجس نيز از نام هاى او هستند.
منابع روایت
· فضل بن شاذان در الغیبه (این کتاب در دسترس ما نمی باشد بلکه به نقل خاتون آبادی می باشد) : على ما في كشف الحق أربعون الخاتون آبادي ص 33،ح 2، قال...[11]
· كفایة المهتدی في معرفة المهدی ×،اربعین میر لوحی: ح 30، على ما في هامش كشف الحق
· مرحوم نوری در النجم الثاقب : ص 13 ب 1، كما في كشف الحق، عن الغيبة للفضل بن شاذان، عن...
· صافی در منتخب الأثر : ص 320، ب 1، ف 3 ح 1 عن النجم الثاقب.
روايت دوم؛ جریان ولادت امام زمان در روایت حضرت حکیمه÷
اولین منبعی که این روایت را نقل کرده است، شیخ صدوق در کمال الدین می باشد. روایت تلقی به قبول و مورد پذیرش واقع شده است.
سند روایت طبق نقل شیخ صدوق
« حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِيدِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ (استاد شیخ صدوق) قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى الْعَطَّارُ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَيْنُ بْنُ رِزْقِ اللَّهِ قَالَ حَدَّثَنِي مُوسَى بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ بْنِ حَمْزَةَ بْنِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ × قَالَ حَدَّثَتْنِي حَكِيمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ×»[12]
منابع دیگر روایت
· غيبة الطوسي، ص 142،كما في كمال الدين بتفاوت يسير، من قوله «يا عمة إذا كان اليوم السابع فأتينا » إلى آخره. قال : وبهذا الاسناد ( ابن أبي جيد ) عن محمد بن الحسن بن الوليد، عن محمد بن يحيى العطار، عن محمد بن حمويه الرازي، عن الحسين بن رزق الله، عن موسى بن محمد بن جعفر قال : حدثتني حكيمة بنت محمد عليه السلام بمثل معنى الحديث الأول إلا أنها قالت : - وفيه «.. في خرق صفر »
· روضة الواعظين، ج 2،ص 256، كما في كمال الدين بتفاوت يسير مرسلا وفيه «.. كذبة السرحان.. منظف»
· إعلام الورى، ص394، ب 1، ف 2، كما في كمال الدين بتفاوت يسير، عن الشيخ أبي جعفر بن بابويه
· ثاقب المناقب، ص 85، ب 2 - كما في كمال الدين، مختصرا
· إثبات الهداة، ج 3، ص 409، ب 31، ف 1، ح 38 - إلى قوله «فإن الامر قد قرب »،عن كمال الدين و قال و رواه الطبرسي في إعلام الورى عن أبي جعفر محمد بن بابويه. مثله...وفي : ص 483، ب 32، ف 5، ح 193، مختصرا عن كمال الدين
· البرهان : ج 3، ص 218، ح 4 - كما في كمال الدين، عن ابن بابويه
· تبصرة الولي : ص 758، ح 1 - كما في كمال الدين بتفاوت يسير، عن كتاب الغيبة ( كمال الدين ) وفيه «كفعلته»
· مدينة المعاجز : ص 585 – 586، ح 1 - كما في كمال الدين عن ابن بابويه
· حلية الأبرار : ج 2،ص 522،ب 2،كما في كمال الدين بتفاوت يسير، عن ابن بابويه
· بحارالانوار : ج 51، ص 2، ب 1، ح 3 - عن كمال الدين بتفاوت يسير
· نور الثقلين : ج 4، ص 110، ح 13 - آخره، عن كمال الدين
· ينابيع المودة : ص 450، ب 79، مختصرا عن كتاب الغيبة ( كمال الدين )
· منتخب الأثر : ص 321، ف 3، ب 1، ح 2، عن كمال الدين
· معجم أحاديث الإمام المهدي، ج6، ص 205
ان شاء الله روایت را در جلسه بعد، می خوانیم.
[2]مرحوم مجلسی
صاحب فن و نقادی است که گاهی در مرآة العقول، بعضي اسناد کافی
را نپذیرفته و گاهی هم در ملاذ الأخيار في فهم تهذيب الأخبار، اسناد
تهذیب شیخ طوسی را زیر سوال می برد ولی با این
حال، اینگونه و با عظمت از حضرت حکیمه یاد می کند.
[3] بحار الانوار، العلامة
المجلسي، ج99، ص79.
[4]اعلام
النساء، ياسين الخطيب، ج1، ص23.
[5]تنقیح
المقال،. ابن شهر آشوب، ج3، ص286
[6]مناقب آل ابی
طالب، ابن شهر آشوب، ج4، ص381، مؤسسة علّامه، قم.
[7]تاج المواليد
(المجموعة)، شیخ طبرسی، ج1، ص54.
[8]قاموس
الرجال، تستری، ج 12، ص 88.
[9] تعدد
نام مادر امام زمان#، یکی از اشکالاتی است که مطرح می
کنند.چنین اشکالی سست و منتهاي تلاش عاجز است زیرا چه
اشکالی در تعدد اسم وجود دارد؟!.
[10] معجم
أحاديث الإمام المهدي#، الشيخ علي الكوراني العاملي، ج9، ص49. .
[11]البته آقاي غلامحسن
محرمي آذري در كتابي جمع‌آوري و نشر كرده است.
[12]كمال الدين و تمام
النعمة، شیخ صدوق، ج2، ص425.
