منادي ـ‌ زمان ندا
بحث ما راجع به صیحه و ندای آسمانی بود، که انصافا روایت متعددی در کتابها و مصادر دسته اول ما از ائمه طاهرین علیهم السلام وارد شده و اهمیت فوق العاده‌ای به این علامت داده شده است. در روایات بهترین راه تشخیص امام مهدی روحی فداه مساله ندا و صیحه بیان شده است.
روایت مفصلی را که ما از امام باقر باقرعلیه‌السلام نقل کردیم، (یعنی همان روایت جابر بن یزید جعفی که ما هم از طریق قوت متن و هم از طریق کثرت نقل و اعتنای بزرگان، آن را پذیرفتیم) در آخر این روایت حضرت می‌فرماید: فما أشكل على الناس من ذلك يا جابر فلا يشكلن عليهم ولادته من رسول الله ص و وراثته العلماء عالما بعد عالم؛ اگر هر یک از این علامات نتوانند امام را برایشان اثبات کند مساله ولادت او از رسول الله جای شبهه باقی نمی‌گذارد، زیرا همه می‌گویند مهدی عج‌الله تعالی الشریف از نسل رسول الله و وارث ائمه طاهرین است. فإن أشكل هذا كله عليهم فإن الصوت من السماء لا يشكل عليهم إذا نودي باسمه و اسم أبيه و أمه؛[1]
این علامت علامتی است که جای شبهه برای کسی باقی نمی‌گذارد زیرا حضرت را بنام و نام پدر و مادرش خطاب می‌کند، آنهم از طریق ندای آسمانی. لذا این علامت قول فصل و دافع تمام شک و شبهات است، لذا روی این علامت خیلی تاکید شده و روایات متعددی در این زمینه وارد شده است. لکن در برخی خصوصیات و جزئیات آن سوال است که مثلا منادی این ندا کیست؟ در روایات متعددی داریم که منادی حضرت جبرئیل است. لذا منادی بودن جبرئیل از حد استفاضه گذشته است.
بررسی روایات منادی:
مرحوم نعمانی: هو صوت جبرئیل؛[2]
مرحوم نعمانی: هی صیحة جبرئیل؛[3]
مرحوم صدوق: حدثنا محمد بن علي ماجيلويه رضي الله عنه عن عمه محمد بن أبي القاسم عن محمد بن علي الكوفي عن أبيه عن أبي المغراء عن المعلى بن خنيس عن أبي عبد الله علیه‌السلام قال: صوت جبرئيل من السماء؛[4]
ما دیگر وارد بحث رجالی نمی‌شویم فقط اینرا بگویم که معلی بن خنیس هیچ مشکلی ندارد با اینکه شیخ طوسی در کتاب فقهیشان او را تضعیف کرده اند، زیرا ما بعد از تحقیق و تتبع در روایات مادحه و ذامه به این نتیجه رسیدیم که ایشان موثق است و فرمایش مرحوم خوئی نیز این مطلب را تایید می‌کند. او جانش را در این راه از دست داد و امام قاتلش را نفرین کرد که این نفرین باعث شد قاتل بیش از چند روز زنده نماند.
مرحوم استرآبادی: ینادی به جبرئیل؛[5]
با توجه به این روایات، اصل ندا و منادی آن یعنی جبرئیل از مسلمات است.
زمان ندای آسمانی:
حال ندای آسمانی در چه ماهی اتفاق خواهد افتاد؟ روایات متعددی وجود دارد که گفته اند ندا در ماه مبارک رمضان خواهد بود. برخی گفته اند در این زمینه نه روایت وجود دارد در حالی که بیش از این تعداد است. البته برخی از این روایات از حیث سند مشکل دارند ولی از حیث مجموع مستفیض یا متواتر اند، لذا ضعف سندی مشکلی ایجاد نمی‌کند.
بررسی روایات:
روایت اول: مرحوم نعمانی 258 ح17 از عبایة الربعی از امیر المومنین ع:...صیحة فی شهر رمضان؛
روایت دوم: نعمانی ص253 ح13 از امام باقر ع: الصیحه لا تکون الا فی شهر رمضان؛ این روایت حصر دارد. پس صیحه های دیگر را که در ماه رجب یا محرم مطرح میشود باید از حیث سند و حجیت بررسی شود تا بعد نوبت به تعارض آنها با این روایت رسیده و بعد از آن اقدام به توجیه و جمع بین آنها کنیم. روایات محرم با این روایات قابل جمع است، زیرا با توجه به اینکه ظهور حضرت در عاشورا و در محرم است، معلوم می‌شود که صیحه جبرئیل صیحه‌ی بیعت است نه برای زمینه سازی ظهور، اما روایت رجب که علی فرض صحت باید توجیه شود. پس می‌توان قاطع گفت که صیحه ای که علامت ظهور حضرت است در ماه رمضان است. و برخی مدعی اند که بعد از آن صیحه عده ای حضرت را می‌بینند. در سند این روایت احمد بن یوسف قرار دارد که بررسی شد. و نتوانستيم او را توثيق كنيم.
روایت سوم: از مرحوم نعمانی در ص 254 ح13، ابْنُ عُقْدَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ يُوسُفَ عَنِ ابْنِ مِهْرَانَ عَنِ ابْنِ الْبَطَائِنِيِّ عَنْ أَبِيهِ وَ وُهَيْبٍ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍعلیه‌السلام أَنَّهُ قَالَ: إِذَا رَأَيْتُمْ نَاراً مِنَ الْمَشْرِق‌... وَ إِذَا سَمِعْتُمُ الصَّوْتَ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ فَلَا تَشُكُّوا...
روایت چهارم: وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ أَبِي الْعَلَاءِ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ باقر علیه‌السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجَبٍ قَالَ ذَلِكَ شَهْرٌ كَانَتِ الْجَاهِلِيَّةُ تُعَظِّمُه‌... وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ أَبِي الْعَلَاءِ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ باقرعلیه‌السلامقَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجَبٍ قَالَ ذَلِكَ شَهْرٌ كَانَتِ الْجَاهِلِيَّةُ تُعَظِّمُه...‌ این روایت در کتاب سرور ذکر شده و بحارالانوار از ایشان در ج52 ص273 نقل می‌کند.
روایت پنجم: از کمال الدین ص327 باب 32 ح 7: ان من علامات الخروج... و صیحة من السماء و مناد ینادی من السماء فی شهر رمضان. از این روایت استفاده می‌شود که ندا یک علامت و صیحه یک علامت دیگر است. در سند این روایت اسماعیل بن قزوینی قرار دارد که مجهول است.
روایت ششم: شیخ طوسی در کتاب غیبت ص452 ح458 از وهیب بن حفص از امام صادق ع:... حتی ینادی اسمه لیلة ثلاث وعشرین؛ در این روایت روز اتفاق بیان شده اما خود ماه را بیان نکرده‌اند. برخی می‌گویند به قرائن روایات دیگر مراد از عبارت لیلة ثلاث وعشرین، ماه رمضان است. در سند این روایت مشکلی وجود ندارد.
روایت هفتم: این روایت را مرحوم نعمانی در ص289 ح6 از ابو بصیر از امام صادق علیه‌السلام نقل می‌کند: حتی ینادی باسمه فی جوف السماء فی لیلة ثلاث و عشرین من شهر رمضان؛ این روایت قرینه است بر روایت قبلی که ماه را ذکر نکرده بود. این روایت مشكل سندی دارد و آن به محمد بن حسان رازی بر می‌گردد.
روایت هشتم: کمال الدین ص650 باب 57 ح6، عن الحسين بن سعيد عن حماد بن عيسى عن إبراهيم بن عمر عن أبي أيوب عن الحارث بن المغيرة عن أبي عبد الله باقرعلیه‌السلام قال: الصيحة التي في شهر رمضان تكون ليلة الجمعة لثلاث و عشرين مضين من شهر رمضان.
از این روایت و روایات قبل استفاده می‌شود که این اتفاق در ماه رمضان خواهد بود، اما دو شبهه در اینجا مطرح است: یکی اینکه لثلاث و عشرین مضین من شهر رمضان، یعنی اینکه 23شب از ابتدای ماه گذشته باشد، یعنی شب 24 ماه رمضان، در حالی که روایت قبلی فی لیلة ثلاث و عشرین داشت. یعنی شب 23 ماه رمضان. پس این روایت در ظاهر با روایات قبل معارض است.
اما شبهه دوم اینکه این روایت روزی را که ندا اتفاق می‌افتد مشخص کرده در حالی که در روایات قبل این مطلب وجود نداشت. این روایت می‌گوید ندا در شب 24 از ماه رمضان و مصادف با شب جمعه است. اگر نتوانستیم جمع کنیم بین روایات باید بررسی روائی کنیم، و نمی‌توانیم بگوئیم که اشتباه راوی یا نساخ بوده است.
روایت نهم: مرحوم حرعاملی در کتاب اثبات الهداة ج3 ص570 از کتاب اثبات الرجعة فضل بن شاذان که این کتاب اکنون در دست ما نیست، از امام صادق باقرعلیه‌السلام نقل می‌کند:... ینادی باسم القائمعج‌الله تعالی فرجه الشریف فی لیلة ثلاث و عشرین من شهر رمضان...
اگر در روایات جستجو شود بیش از این تعداد روایت خواهد بود. این نه تا حد استفاضه است، البته برخی پا فشاری کرده و گفته اند که این روایات معتبر است ولی از لحاظ فنی کلامشان معتبر نیست. برخی گفته اند که روایت اول، هشتم و نهم معتبر است در حالی که روایت اول که روایت نعمانی است، سندش به احمد بن یوسف که مجهول است یا مهمل می‌رسد، که به هر حال مشکل دارد. روایت هشتم هم که روایت کمال الدین از حارث بن مغیره بود و شخصی به نام ابو ایوب در آنست که مشترک است بین چندین نفر، از ثقات و مجاهیل. روایت نهم هم که معتبر پنداشته شده و از مرحوم حر عاملی بود، طریق ایشان به کتاب فضل بن شاذان که زمان ائمه طاهرین علیه‌السلام بوده و فاصله زیادی تا زمان شیخ حر داشته، صحیح نیست و دیگر اینکه در خود کتاب هم مشکل سندی وجود دارد. پس اگر بخواهیم يک يک روایات را بررسی کنیم این مشکلات هست، اما کثرت این روایات ما را از بررسی سندی بی نیاز می‌کند.
بحث دیگر اینکه این ندا و صیحه در روز است یا در شب؟
روایاتی که تا اینجا خواندیم در اکثر آنها کلمه لیل آمده بود لکن در برخی روایات داریم که ندا در روز است.
بررسی روایات:
روایت اول: مرحوم کلینی در روضه کافی ج 8 ص177، ینادی مناد من السماء اول النهار، یعنی صبح بعد از طلوع آفتاب. این روایت بررسی شد.
روایت دوم: شیخ طوسی در کتاب غیبت ص454: ینادی مناد من السماء فی اول النهار؛
جمع بین ادله لیل و ادله نهار:
توجیه اول: گفته اند شب قدر شامل روز آن هم می‌شود و استناد به روایتی شده است که می‌فرماید:لیلة القدر فی کل السنة و یومها مثل لیلتها، این روایت در کتاب تهذیب شیخ، ج4 ص331 باب 72 ح 101 و در کتاب ملاذ الاخیار مرحوم مجلسی به این روایت تصریح شده است. ولی این روایت به بحث ما ربطی ندارد و مشکل ما را حل نمی‌کند. زیرا مراد این روایت بیان فضیلت بوده است یعنی اینکه فضیلت روز قدر همانند فضیلت شب آن است.
توجیه دوم: برخی گفته اند طلوع فجر، قدر مشترک است بین روز و شب، زیرا طلوع فجر هم از روز است و هم از شب و در ارتباط با روایات فضیلت نماز اول وقت در صبح هم نکته ای در روایات آمده است که موید این مطلب است: هو حضور ملائکة اللیل و النهار، هم ملائکه صبح هستند و می‌نویسند و هم ملائکه شب هستند و می‌نویسند. با توجه به این مطلب وقتی در روایات ندا، اول النهار گفته می‌شود، مراد آخر اللیل است و لذا با روایات لیل قابل جمع است، به عبارتی آخراللیل و اول النهار یعنی فجر زیرا هم از روز است و هم از شب.

---