درس تفسیر آیت الله سبحانی

موضوع: سوره ی توبه آیات 20 تا 22

خداوند در آیه ی 20 سوره ی توبه می فرماید: ﴿الَّذينَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا في‌ سَبيلِ اللَّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللَّهِ وَ أُولئِكَ هُمُ الْفائِزُونَ﴾[1]

در این آیه و چند آیه ی قبل سخن از مقایسه بین دو طائفه است. در آیه ی قبل سخن از کسانی بود که ایمان نداشتند ولی مسجد الحرام را تعمیر می کردند و حاجیان را آب می دادند که خداوند آنها را با کسانی که ایمان به خدا دارد و اهل جهاد است مقایسه می کرد.

در این آیه نیز مقایسه بین کسانی است که ایمان آوردند و از مکه به مدینه مهاجرت کردند و با اموال و انفسشان در راه خدا جهاد کردند که درجه ی آنها اعظم است. در این آیه بیان نشده است که این گروه بر کدام گروه برتری دارند. در این گروه در واقع مقایسه بین دو طائفه از مؤمنین است ولی طائفه ی دوم ویژگی های دوم و سوم از گروه اول را ندارد یعنی یا مهاجر نیستند و یا مجاهد فی سبیل الله نمی باشند. اگر مقایسه در این آیه بین مؤمن و کافر بود مفاد این آیه با آیه ی قبل یکی می شد.

سپس خداوند در مورد گروه اول می فرماید که آنها فائز هستند یعنی پیروز می باشند.

گروه اول شامل کسانی می شود که یکی از مصادیق آنها امام علی بن ابی طالب است که هم با مال خود در راه خدا جهاد کرد و هم با جان خود و هم همراه رسول خدا (ص) از مکه به مدینه مهاجرت کرد.

در آیه ی 21 و 22 برای گروه اول چند مزیت بیان می شود: ﴿يُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَةٍ مِنْهُ وَ رِضْوانٍ وَ جَنَّاتٍ لَهُمْ فيها نَعيمٌ مُقيمٌ﴾[2] ﴿خالِدينَ فيها أَبَداً إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظيمٌ﴾[3]

اولا خداوند به آنها بشارت می دهد که آنها مشمول رحمت خداوند هستند و ثانیا آنها از رضوان الهی بهره مند هستند ثالثا وارد بهشت می شوند و رابعا نعمت آنها در بهشت دائمی است.

اگر انسان مشمول رحمت خداوند شود دیگر غمی ندارد.

دیگر اینکه مراد از ﴿رِضْوانٍ﴾ رضای خداوند است نه اینکه بشر از افعال خداوند راضی باشد. این رضوان از جانب خداوند است.

البته در علم اخلاق آمده است که گاه انسان دارای ایمان است، در مرحله ی بالاتر دارای صبر می شود یعنی اگر به سختی و مشقت در زندگی برسد صبر می کند و شکایت نمی نماید و در مرحله ی سوم انسان به مقام رضوان می رسد که در مقابل افعال خدا در هر حال راضی است چی غنی باشد یا فقیر و یا سالم باشد و یا مریض و از همه لذت می برد.

ملا هادی سبزواری در این مورد می فرماید:

و بهجة بما قضا الله رضی     ** و ذوا الرضا بما اقتضی ما اعترض

اعظم باب الله فی الرضا وعی *     و خازن الجنه رضوان دعي

فقرا علي الغنا صبور ارتضي *     و ذان سيان لصاحب الرضا

عن عارف عمر سبعين سنه *     ان لم يقل راسا لأشيا کائنه‌ (نمی گوید ای کاش این اتفاق نمی افتاد)

يا ليت لم تقع و لا لما ارتفع *     مما هو المرغوب لينه وقع‌

امام حسین علیه السلام نیز قبل از جریان کربلا می فرماید: خُطَّ الْمَوْتُ عَلَى وُلْدِ آدَمَ مَخَطَّ الْقِلَادَةِ عَلَى‌ جِيدِ الْفَتَاةِ... كَأَنِّي بِأَوْصَالِي يَتَقَطَّعُهَا عَسَلَانُ الْفَلَوَاتِ بَيْنَ النَّوَاوِيسِ وَ كَرْبَلَاءَ ... رِضَى اللَّهِ رِضَانَا أَهْلَ الْبَيْت‌[4]

ولی این رضوان در آیه ی محل بحث مراد نیست.

علامه طباطبایی در مورد نکره آمده ﴿رِضْوانٍ﴾ می فرماید: در آیه ی دیگر می خوانیم: ﴿وَعَدَ اللَّهُ الْمُؤْمِنينَ وَ الْمُؤْمِناتِ جَنَّاتٍ تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدينَ فيها وَ مَساكِنَ طَيِّبَةً في‌ جَنَّاتِ عَدْنٍ وَ رِضْوانٌ‌ مِنَ‌ اللَّهِ أَكْبَرُ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظيمُ﴾[5] رضوان خدا اکبر است زیرا تمامی نعمت هایی که شامل بشر می شود به سبب رضوان الهی است و اگر خداوند از بشر راضی نشود و نسبت به او ساخط و غاضب باشد نه جنتی به او می دهد نه خلودی بنا بر این تمامی نعمت های الهی پرتوی از رضوان الهی است بنا بر این رضوان افضل از نعمت های بهشتی است.

بنا بر این در آیه ی محل بحث، سخن از رضوان الهی است.

وزیر مغربی از علماء قرن چهارم شیعه (معاصر شیخ مفید) در تفسیر المصابیح می گوید: مراد از خلود، مدت مدید است.

نقول: این تفسیر صحیح نیست زیرا خداوند ابتدا از نعیم مقیم سخن می گوید و بعد برای اینکه بگوید که این نعیم منقطع نیست می فرماید: آنها در آنجا خالد هستند. بنا بر این مراد از خلود همان ابدیت است.

ابن تیمیه در نظریه ای که بسیار خلاف واقع است می گوید: آتش الهی روزی خاموش می شود و خلود را در واقع به معنای مدت مدید می گیرد. قرینه بر اینکه خلود به معنای ابدیت است تعبیر دیگر قرآن است که می فرماید: ﴿خالِدينَ فيها ما دامَتِ‌ السَّماواتُ وَ الْأَرْض‌﴾[6] زیرا به نظر انسان ها همیشه آسمان و زمین وجود دارد.

همچنین مراد از اجر عظیم که در آخر آیه آمده است اجر عظیمی است که ما وراء اجرهای بیان شده است.

آیه ی بعد در مورد یکی از وظائف مسلمین نسبت به رسول خدا (ص) است.