درس تفسیر آیت الله سبحانی
93/04/10
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: زمر آیه
ی 3
﴿أَلا لِلَّهِ الدِّينُ الْخالِصُ وَ الَّذينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِياءَ ما نَعْبُدُهُمْ إِلاَّ لِيُقَرِّبُونا إِلَى اللَّهِ زُلْفى إِنَّ اللَّهَ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ في ما هُمْ فيهِ يَخْتَلِفُونَ إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدي مَنْ هُوَ كاذِبٌ كَفَّارٌ﴾[1]
ارتباط این آیه با آیه ی قبل روشن است زیرا خداوند در آیه ی قبل فرمود: ﴿فَاعْبُدِ اللَّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّينَ﴾[2] یعنی عبادت باید فقط برای خدا باشد (چه دین به معنای اطاعت باشد یا به معنای عبادت) به همین مناسبت آیه ی سوم بیان شده است که در حقیقت یک نوع تأکید برای آیه ی قبل است و می فرماید: عبادت خالص برای خداوند است.
علت اینکه انسان باید موجودی را عبادت کند دو چیز می تواند باشد:
اولین علت این است که آن موجود، کامل است و دارای تمامی صفات جمال و کمال است و جمال و کمال او انسان را وادار می کند که نسبت به او خضوع کند. این مسأله هرچند خوب است ولی مربوط به همه نیست و مخصوص انبیاء و اولیاء نیست زیرا آنها خدا را به خاطر ترس از دوزخ و یا امید به بهشت عبادت نمی کنند بلکه چون خدا را اهل برای عبادت دیده اند او را عبادت می کنند کما اینکه امیر مؤمنان علی علیه السلام می فرماید: مَا عَبَدْتُكَ خَوْفاً مِنْ نَارِكَ وَ لَا طَمَعاً فِي جَنَّتِكَ وَ لَكِنْ وَجَدْتُكَ أَهْلًا لِلْعِبَادَةِ فَعَبَدْتُكَ[3]
دومین علت که مخصوص ماست این است که خداوند خالق ما و رب و برآورنده ی حاجات ماست و تمامی نیازهای همه ی موجودات به دست او برآورده می شود. از این رو نباید غیر خدا را که کاری از او ساخته نیست مانند بت ها را عبادت کرد.
در اینجا قرآن در واقع می خواهد مشرکین را توبیخ کند به همین دلیل ابتدا می فرماید: ﴿فَاعْبُدِ اللَّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّينَ﴾ و بعد ادامه می دهد: ﴿أَلا لِلَّهِ الدِّينُ الْخالِصُ﴾ سپس در ادامه به سراغ مشرکین رفته می فرماید: ﴿وَ الَّذينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِياءَ (می گویند:) ما نَعْبُدُهُمْ إِلاَّ لِيُقَرِّبُونا إِلَى اللَّهِ زُلْفى﴾
این آیه وسیله ی احتجاج وهابی هاست و آنها علیه ما به آن احتجاج می کنند و حال آنکه این آیه علیه خودشان است یا نه. ما ابتدا آیه را تفسیر می کنیم و بعد سخن وهابی ها را توضیح می دهیم.
قرآن در این آیه می فرماید: کسانی که غیر خدا را به عنوان اولیاء اتخاذ کرده اند می گویند: ﴿ما نَعْبُدُهُمْ إِلاَّ لِيُقَرِّبُونا إِلَى اللَّهِ زُلْفى﴾
اولیاء جمع ولی است یعنی کسی که اولی از نفس انسان به خود انسان است.
علت اینکه مشرکان این سخن را می گویند به سبب این است که موحدین به مشرکان می گفتند که اگر شما عقل هستید چرا این بت ها را عبادت می کنید در حالی که از آنها کاری ساخته نیست. مشرکان هم نمی توانستند این حرف حق را رد کنند ولی آنها علت عبادت بت ها را در چیز دیگری می دانستند و آن اینکه:
عبادت برای تقرب به پیشگاه خداوند است. تقرب به پیشگاه او از دو طریق حاصل می شود: خود خدا پرستیده شود دوم اینکه اولیاء او پرستیده شود. بنا بر این مشرکان می گفتند که ما با پرستش آنها به خداوند تقرب می جوییم و الا میدانیم که آنها نه رازق هستند و نه زنده کننده و نه ناصر و عزت دهنده و فقط خداوند است که این کارها را انجام می دهد.
بعد خداوند دو نکته را در جواب آنها بیان می کند:
اول اینکه می فرماید: ﴿إِنَّ اللَّهَ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ في ما هُمْ فيهِ يَخْتَلِفُونَ﴾ یعنی خداوند در روز قیامت در میان آنها قضاوت خواهد کرد.
مکتب مشرکین واحد نبود و آنها دارای آراء و مکاتب مختلف بودند و خداوند در روز قیامت بین اختلاف آنها رسیدگی می کند. در آیات مختلفی این نکته آمده است که مشرکان در روز قیامت با رؤسای خود مشاجره می کنند که شما ما را وادار به عبادت اینها کرده بودید.
مرحوم محمد جواب مغنیه قائل است که ضمیر در ﴿بَيْنَهُمْ﴾ یعنی بین مسلمین و مشرکین و حال آنکه به نظر ما این ضمیر به خود مشرکین بر می گردد زیرا در روز قیامت هر گروه از مشرکین گناه را به گردن دیگری می اندازد کما اینکه خداوند می فرماید: ﴿قالَ ادْخُلُوا في أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِكُمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ فِي النَّارِ كُلَّما دَخَلَتْ أُمَّةٌ لَعَنَتْ أُخْتَهَا﴾[4]
دوم اینکه می فرماید: ﴿إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدي مَنْ هُوَ كاذِبٌ كَفَّارٌ﴾ یعنی این افراد کاذب هستند و هم کفرشان مکرر است زیرا کَفّار هستند نه کافر. آنها و خیر و شر را به دست همان بت ها می دانند و به دروغ می گویند که ما آنها را می پرستیم تا به خدا نزدیک شویم. کما اینکه در قرآن می خوانیم: ﴿وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ آلِهَةً لِيَكُونُوا لَهُمْ عِزًّا﴾[5] یعنی آنها بت ها را عبادت می کردند تا بت ها برای آنها عزت باشند.
یا اینکه معتقد بودند که در جنگ ها همین بت ها آنها را یاری می دهند از این رو لات و عزی را در جنگ احد به همراه خود آورده بودند: ﴿وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ آلِهَةً لَعَلَّهُمْ يُنْصَرُونَ﴾[6]
یا اینکه بت ها را مثل خدا می دانستند: ﴿وَ تَجْعَلُونَ لَهُ أَنْدادا﴾[7]
در سیره ی ابن هشام آمده است که یکی از اجداد قریش به نام عمرو بن لُحَیّ وارد شام شد و دید که بتی را می پرستند و تا قبل از این واقعه مردم خداپرست بودند. او پرسید که این بت چیست آنها در جواب گفتند که این خدای باران است و اگر باران نیاید به آن متوسل می شویم و باران نازل می شود. او این بت را وارد مکه کرد و بر فراز کعبه نصب کرد. لات و عزی از همان زمان بود که وارد کعبه شد.
مشرکین که کَفّار و کذاب هستند حتی گاه به خدا نیز دروغ می گویند: کما اینکه در سوره ی انعام می خوانیم: ﴿ثُمَّ لَمْ تَكُنْ فِتْنَتُهُمْ إِلاَّ أَنْ قالُوا وَ اللَّهِ رَبِّنا ما كُنَّا مُشْرِكينَ﴾[8]
ان شاء الله در جلسه ی بعد شبهه ای که وهابی ها علیه ما مطرح می کنند و به آیه ی محل بحث و آیه ی سوره ی یونس که می فرماید: ﴿وَ يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا يَضُرُّهُمْ وَ لا يَنْفَعُهُمْ وَ يَقُولُونَ هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِنْدَ اللَّهِ﴾[9] تمسک می کنند را رسیدگی می کنیم.
﴿أَلا لِلَّهِ الدِّينُ الْخالِصُ وَ الَّذينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِياءَ ما نَعْبُدُهُمْ إِلاَّ لِيُقَرِّبُونا إِلَى اللَّهِ زُلْفى إِنَّ اللَّهَ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ في ما هُمْ فيهِ يَخْتَلِفُونَ إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدي مَنْ هُوَ كاذِبٌ كَفَّارٌ﴾[1]
ارتباط این آیه با آیه ی قبل روشن است زیرا خداوند در آیه ی قبل فرمود: ﴿فَاعْبُدِ اللَّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّينَ﴾[2] یعنی عبادت باید فقط برای خدا باشد (چه دین به معنای اطاعت باشد یا به معنای عبادت) به همین مناسبت آیه ی سوم بیان شده است که در حقیقت یک نوع تأکید برای آیه ی قبل است و می فرماید: عبادت خالص برای خداوند است.
علت اینکه انسان باید موجودی را عبادت کند دو چیز می تواند باشد:
اولین علت این است که آن موجود، کامل است و دارای تمامی صفات جمال و کمال است و جمال و کمال او انسان را وادار می کند که نسبت به او خضوع کند. این مسأله هرچند خوب است ولی مربوط به همه نیست و مخصوص انبیاء و اولیاء نیست زیرا آنها خدا را به خاطر ترس از دوزخ و یا امید به بهشت عبادت نمی کنند بلکه چون خدا را اهل برای عبادت دیده اند او را عبادت می کنند کما اینکه امیر مؤمنان علی علیه السلام می فرماید: مَا عَبَدْتُكَ خَوْفاً مِنْ نَارِكَ وَ لَا طَمَعاً فِي جَنَّتِكَ وَ لَكِنْ وَجَدْتُكَ أَهْلًا لِلْعِبَادَةِ فَعَبَدْتُكَ[3]
دومین علت که مخصوص ماست این است که خداوند خالق ما و رب و برآورنده ی حاجات ماست و تمامی نیازهای همه ی موجودات به دست او برآورده می شود. از این رو نباید غیر خدا را که کاری از او ساخته نیست مانند بت ها را عبادت کرد.
در اینجا قرآن در واقع می خواهد مشرکین را توبیخ کند به همین دلیل ابتدا می فرماید: ﴿فَاعْبُدِ اللَّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّينَ﴾ و بعد ادامه می دهد: ﴿أَلا لِلَّهِ الدِّينُ الْخالِصُ﴾ سپس در ادامه به سراغ مشرکین رفته می فرماید: ﴿وَ الَّذينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِياءَ (می گویند:) ما نَعْبُدُهُمْ إِلاَّ لِيُقَرِّبُونا إِلَى اللَّهِ زُلْفى﴾
این آیه وسیله ی احتجاج وهابی هاست و آنها علیه ما به آن احتجاج می کنند و حال آنکه این آیه علیه خودشان است یا نه. ما ابتدا آیه را تفسیر می کنیم و بعد سخن وهابی ها را توضیح می دهیم.
قرآن در این آیه می فرماید: کسانی که غیر خدا را به عنوان اولیاء اتخاذ کرده اند می گویند: ﴿ما نَعْبُدُهُمْ إِلاَّ لِيُقَرِّبُونا إِلَى اللَّهِ زُلْفى﴾
اولیاء جمع ولی است یعنی کسی که اولی از نفس انسان به خود انسان است.
علت اینکه مشرکان این سخن را می گویند به سبب این است که موحدین به مشرکان می گفتند که اگر شما عقل هستید چرا این بت ها را عبادت می کنید در حالی که از آنها کاری ساخته نیست. مشرکان هم نمی توانستند این حرف حق را رد کنند ولی آنها علت عبادت بت ها را در چیز دیگری می دانستند و آن اینکه:
عبادت برای تقرب به پیشگاه خداوند است. تقرب به پیشگاه او از دو طریق حاصل می شود: خود خدا پرستیده شود دوم اینکه اولیاء او پرستیده شود. بنا بر این مشرکان می گفتند که ما با پرستش آنها به خداوند تقرب می جوییم و الا میدانیم که آنها نه رازق هستند و نه زنده کننده و نه ناصر و عزت دهنده و فقط خداوند است که این کارها را انجام می دهد.
بعد خداوند دو نکته را در جواب آنها بیان می کند:
اول اینکه می فرماید: ﴿إِنَّ اللَّهَ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ في ما هُمْ فيهِ يَخْتَلِفُونَ﴾ یعنی خداوند در روز قیامت در میان آنها قضاوت خواهد کرد.
مکتب مشرکین واحد نبود و آنها دارای آراء و مکاتب مختلف بودند و خداوند در روز قیامت بین اختلاف آنها رسیدگی می کند. در آیات مختلفی این نکته آمده است که مشرکان در روز قیامت با رؤسای خود مشاجره می کنند که شما ما را وادار به عبادت اینها کرده بودید.
مرحوم محمد جواب مغنیه قائل است که ضمیر در ﴿بَيْنَهُمْ﴾ یعنی بین مسلمین و مشرکین و حال آنکه به نظر ما این ضمیر به خود مشرکین بر می گردد زیرا در روز قیامت هر گروه از مشرکین گناه را به گردن دیگری می اندازد کما اینکه خداوند می فرماید: ﴿قالَ ادْخُلُوا في أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِكُمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ فِي النَّارِ كُلَّما دَخَلَتْ أُمَّةٌ لَعَنَتْ أُخْتَهَا﴾[4]
دوم اینکه می فرماید: ﴿إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدي مَنْ هُوَ كاذِبٌ كَفَّارٌ﴾ یعنی این افراد کاذب هستند و هم کفرشان مکرر است زیرا کَفّار هستند نه کافر. آنها و خیر و شر را به دست همان بت ها می دانند و به دروغ می گویند که ما آنها را می پرستیم تا به خدا نزدیک شویم. کما اینکه در قرآن می خوانیم: ﴿وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ آلِهَةً لِيَكُونُوا لَهُمْ عِزًّا﴾[5] یعنی آنها بت ها را عبادت می کردند تا بت ها برای آنها عزت باشند.
یا اینکه معتقد بودند که در جنگ ها همین بت ها آنها را یاری می دهند از این رو لات و عزی را در جنگ احد به همراه خود آورده بودند: ﴿وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ آلِهَةً لَعَلَّهُمْ يُنْصَرُونَ﴾[6]
یا اینکه بت ها را مثل خدا می دانستند: ﴿وَ تَجْعَلُونَ لَهُ أَنْدادا﴾[7]
در سیره ی ابن هشام آمده است که یکی از اجداد قریش به نام عمرو بن لُحَیّ وارد شام شد و دید که بتی را می پرستند و تا قبل از این واقعه مردم خداپرست بودند. او پرسید که این بت چیست آنها در جواب گفتند که این خدای باران است و اگر باران نیاید به آن متوسل می شویم و باران نازل می شود. او این بت را وارد مکه کرد و بر فراز کعبه نصب کرد. لات و عزی از همان زمان بود که وارد کعبه شد.
مشرکین که کَفّار و کذاب هستند حتی گاه به خدا نیز دروغ می گویند: کما اینکه در سوره ی انعام می خوانیم: ﴿ثُمَّ لَمْ تَكُنْ فِتْنَتُهُمْ إِلاَّ أَنْ قالُوا وَ اللَّهِ رَبِّنا ما كُنَّا مُشْرِكينَ﴾[8]
ان شاء الله در جلسه ی بعد شبهه ای که وهابی ها علیه ما مطرح می کنند و به آیه ی محل بحث و آیه ی سوره ی یونس که می فرماید: ﴿وَ يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا يَضُرُّهُمْ وَ لا يَنْفَعُهُمْ وَ يَقُولُونَ هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِنْدَ اللَّهِ﴾[9] تمسک می کنند را رسیدگی می کنیم.
