درس تفسیر آیت الله سبحانی
93/04/08
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: اهمیت ماه
رمضان و دورنمایی از سوره ی زمر
در روایت است که رسول خدا (ص) در آخرین جمعه ی ماه شعبان خطبه ای خواند و در آخر خطبه، امیر مؤمنان علی علیه السلام سؤال کرد که بهترین عمل در ماه رمضان چیست؟ رسول خدا (ص) در جواب فرمود: بهترین عمل این است که انسان در این ماه گناه نکند:
الطَّالَقَانِيُّ عَنْ أَحْمَدَ الْهَمْدَانِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْفَضَّالِ عَنْ أَبِيهِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع فِي خُطْبَةِ النَّبِيِّ ص فِي فَضْلِ شَهْرِ رَمَضَانَ فَقَالَ ع فَقُمْتُ فَقُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ فِي هَذَا الشَّهْرِ فَقَالَ يَا أَبَا الْحَسَنِ أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ فِي هَذَا الشَّهْرِ الْوَرَعُ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ[1]
سالک برای تهذیب اخلاق باید اموری را انجام دهد. اولین منزل، مشارطه است یعنی با خود پیمان ببندد و شرط کند که دیگر گناه نکند. سالک لا اقل در عرض یک ماه می توان این تمرین را انجام داد.
مرحله ی دوم مراقبه است یعنی سالک باید مراقب اعمال خود باشد و مواظب باشد که خلاف شرط رفتار نکند. (البته این اعمال باید هر روز انجام گیرد و مشارطه و مراقبه هر روز تکرار شود.)
مرحله ی سوم محاسبه است یعنی هر شب چند دقیقه با خود فکر کند و حساب آن روز را بررسی کند که آیا گناه کرده است یا نه اگر گناه نکرده است شاکر باشد و الا استغفار کند. مرحوم علامه طباطبایی اتاق مخصوصی داشت که در عرض بیست و چهار ساعت زمانی را آنجا می رفت و امور کار خود را محاسبه می کرد.
ماه رمضان ماه بسیار بزرگی است و شهر الله است. رجب ماه امیر مؤمنان علیه السلام است و شعبان ماه رسول خدا (ص) ولی این ماه، ماه خداوند می باشد.
حوادثی که در این ماه رخ داد بسیار مهم است:
در روز نهم ماه رمضان، خدیجه ی کبری در گذشت. او کسی است که از زنان امت اسلامی همراه با دخترش صدیقه ی طاهره برگزیده شده است. (و در میان امت گذشته آسیه و مریم برگزیده شده اند.) معروف است که رسول خدا (ص) آن سال را عام الحزن معرفی کرد زیرا در عرض یک سال ابوطالب و خدیجه را از دست داد. خدیجه کسی بود که تمام ثروت خود را در راه دین رسول خدا (ص) مصرف کرده بود.
در هفدهم این ماه جنگ بدر رخ داد. مشرکان مکه از طریق خاصی وارد میدان بدر شدند و با مسلمانان به جنگ برخاستند. مسلمانان می خواستند با کاروان ابوسفیان که مال التجاره داشت برخورد کنند و اموال آن را بگیرند و نمی خواستند که با کاروانی که سلاح جنگی داشت و آماده ی نبرد بود برخورد کنند. این همان است که خداوند می فرماید: ﴿وَ إِذْ يَعِدُكُمُ اللَّهُ إِحْدَى الطَّائِفَتَيْنِ أَنَّها لَكُمْ وَ تَوَدُّونَ أَنَّ غَيْرَ ذاتِ الشَّوْكَةِ تَكُونُ لَكُمْ وَ يُريدُ اللَّهُ أَنْ يُحِقَّ الْحَقَّ بِكَلِماتِهِ وَ يَقْطَعَ دابِرَ الْكافِرين﴾[2]
خداوند می خواست که مسلمانان با کفار برخورد کنند تا حق در ماه رمضان ظاهر شود. مسلمانان 313 نفر بودند و دو اسب و مقداری شتر داشتند و سلاح آنها محدود بود ولی دشمن کاملا مسلح بود و بیش از 900 نفر بودند. در عین حال مسلمانان 70 نفر از دشمنان را کشتند و 70 نفر را اسیر کردند و ما بقی دشمنان هم فرار کردند.
این همان است که خداوند می فرماید: ﴿قالَ الَّذينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا اللَّهِ كَمْ مِنْ فِئَةٍ قَليلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَثيرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ وَ اللَّهُ مَعَ الصَّابِرينَ﴾[3]
حادثه ی بعدی که در این ماه رخ داده است نزول قرآن می باشد: ﴿شَهْرُ رَمَضانَ الَّذي أُنْزِلَ فيهِ الْقُرْآنُ هُدىً لِلنَّاسِ وَ بَيِّناتٍ مِنَ الْهُدى وَ الْفُرْقانِ﴾[4]
قرآن یک مائده ی آسمانی است که بر پیامبر اکرم (ص) نازل شده است. زمان نزول مائده ی آسمانی را باید جشن گرفت کما اینکه حواریون عیسی به سبب نزول مائده ی آسمانی آن روز را جشن گرفتند: ﴿قالَ عيسَى ابْنُ مَرْيَمَ اللَّهُمَّ رَبَّنا أَنْزِلْ عَلَيْنا مائِدَةً مِنَ السَّماءِ تَكُونُ لَنا عيداً لِأَوَّلِنا وَ آخِرِنا وَ آيَةً مِنْكَ وَ ارْزُقْنا وَ أَنْتَ خَيْرُ الرَّازِقينَ﴾[5]
وقتی برای مائده ی آسمانی که فقط بدن را سیر می کند جشن گرفته می شود برای نزول قرآن باید به طریق اولی جشن گرفت و آن را بزرگ داشت. مخصوصا مائده ای که هدایت گر عالمین است و جهان را سیراب کرد بر خلاف مائده ی زمان عیسی که جمعی را سیر نمود.
نکته ای که باید بررسی کنیم این است که مبعث رسول خدا (ص) در 27 رجب است از این رو چرا قرآن در ماه رمضان نازل شده است. ما جواب این را در کتاب فروغ ابدیت به شکل مفصل نوشتیم و آن اینکه مبعث رسول خدا (ص) همراه با نزول قرآن نبود. ابتدا رسول خدا (ص) مبعوث شد و بعد قرآن نازل شد. بنا بر این روایتی که می گوید: سوره ی علق در زمان بعثت رسول خدا (ص) در حالی که او در غار حراء بود نازل شده است روایت صحیحی نیست.
حادثه ی دیگر این است که در این ماه باید همه ی روزها را روزه گرفت: ﴿يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُون﴾[6]
تعبیر به ﴿كُتِبَ﴾ به جای وجب این است که تأکید در اولی بیشتر است زیرا عقلاء وقتی می خواهند امری را قطعی کنند آن را می نویسند و روی کاغذ می آورند. از این رو حکم به وجوب روزه کاری است که دیگر نمی توان آن را عوض کرد و کاملا قطعی است.
همچنین از آیه ی فوق استفاده می شود که روزه در شرایع گذشته نیز بوده است. این آیه نشان می دهد که شرایع الهی همه از یک باب است از این رو مشترکات بین شریعت اسلام و شریعت ابراهیمی بسیار است. دین در نزد خواند یک چیز بیشتر نیست که همان اسلام است و این شرایع اند که متفاوت می باشند.
همان طور که در آی، فوق اشاره شده است علت روزه گرفتن تقویت روح تقوا در انسان است. اگر انسان از هر جهت در رفاه باشد، به گناه نزدیک تر می شود. ماه رمضان سبب می شود که انسان پیوسته با خداوند باشد و در نتیجه کمتر گناه می کند.
تفسیر سوره ی زمر:
نام دیگر این سوره، سوره ی غُرَف است زیرا این کلمه (مانند کلمه ی زمر) در این سوره آمده است.
تعداد آیات این سوره اختلافی است و آن را گاه 75، 72 و یا 73 می دانند. اختلاف در تعداد آیات در سر وقف است یعنی گاه دو آیه را یک آیه را حساب کرده اند. در هر حال مقدار آیات کم و زیاد نمی شود و فقط در مقاطع، اختلافاتی وجود دارد.
مکی یا مدنی بودن این سوره: برای بررسی مکی یا مدنی بودن سوره گاه به سراغ اقوال می روند مثلا می گویند که ابن عباس یا ضحاک چنین گفته است.
به نظر ما باید به مضمون سوره مراجعه کرد و متوجه شد که سوره مکی است یا مدنی. آیات سوره ی زمر بیشتر در مورد توحید است و در نتیجه مناسبت است که در مکه نازل شده باشد زیرا در مدینه مسأله ی توحید و شرک مطرح نبود.
غرض از سوره: هر سوره برای خودش یک غرض و روحی دارد هرچند ممکن است به نظر می آید که حاوی مطالب مختلفی است.
·﴿فَاعْبُدِ اللَّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّينَ﴾[7]
·﴿أَلا لِلَّهِ الدِّينُ الْخالِص﴾[8]
·﴿قُلْ إِنِّي أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللَّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّينَ﴾[9]
·﴿قُلِ اللَّهَ أَعْبُدُ مُخْلِصاً لَهُ ديني﴾[10]
·﴿ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً رَجُلاً فيهِ شُرَكاءُ مُتَشاكِسُونَ وَ رَجُلاً سَلَماً لِرَجُلٍ هَلْ يَسْتَوِيان مَثَلا﴾[11]
این آیات نشان می دهد که روح سوره ی زمر همان توحید و شاخه های آن مانند توحید در ذات، خالقیت، عبادت و ربوبیت و مانند آن.
با این حال بعضی از مفسرین می گویند که آیات 53 تا 57 درباره ی وحشی (قاتل حمزه سید الشهداء) نازل شده است. آیات فوق آیات مغفرت و رحمت است و روایاتی که می گوید این آیات در مورد وحشی نازل شده است را اموی ها وضع کرده اند زیرا وحشی غلام امویان بود. وحشی قابل مغفرت نیست و حتی رسول خدا (ص) که شنید وحشی ایمان آورده است رسول خدا (ص) فرمود جایی نباش که من تو را ببینم.
ان شاء الله در جلسه ی بعد تفسیر این سوره را آغاز می کنیم.
در روایت است که رسول خدا (ص) در آخرین جمعه ی ماه شعبان خطبه ای خواند و در آخر خطبه، امیر مؤمنان علی علیه السلام سؤال کرد که بهترین عمل در ماه رمضان چیست؟ رسول خدا (ص) در جواب فرمود: بهترین عمل این است که انسان در این ماه گناه نکند:
الطَّالَقَانِيُّ عَنْ أَحْمَدَ الْهَمْدَانِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْفَضَّالِ عَنْ أَبِيهِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع فِي خُطْبَةِ النَّبِيِّ ص فِي فَضْلِ شَهْرِ رَمَضَانَ فَقَالَ ع فَقُمْتُ فَقُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ فِي هَذَا الشَّهْرِ فَقَالَ يَا أَبَا الْحَسَنِ أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ فِي هَذَا الشَّهْرِ الْوَرَعُ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ[1]
سالک برای تهذیب اخلاق باید اموری را انجام دهد. اولین منزل، مشارطه است یعنی با خود پیمان ببندد و شرط کند که دیگر گناه نکند. سالک لا اقل در عرض یک ماه می توان این تمرین را انجام داد.
مرحله ی دوم مراقبه است یعنی سالک باید مراقب اعمال خود باشد و مواظب باشد که خلاف شرط رفتار نکند. (البته این اعمال باید هر روز انجام گیرد و مشارطه و مراقبه هر روز تکرار شود.)
مرحله ی سوم محاسبه است یعنی هر شب چند دقیقه با خود فکر کند و حساب آن روز را بررسی کند که آیا گناه کرده است یا نه اگر گناه نکرده است شاکر باشد و الا استغفار کند. مرحوم علامه طباطبایی اتاق مخصوصی داشت که در عرض بیست و چهار ساعت زمانی را آنجا می رفت و امور کار خود را محاسبه می کرد.
ماه رمضان ماه بسیار بزرگی است و شهر الله است. رجب ماه امیر مؤمنان علیه السلام است و شعبان ماه رسول خدا (ص) ولی این ماه، ماه خداوند می باشد.
حوادثی که در این ماه رخ داد بسیار مهم است:
در روز نهم ماه رمضان، خدیجه ی کبری در گذشت. او کسی است که از زنان امت اسلامی همراه با دخترش صدیقه ی طاهره برگزیده شده است. (و در میان امت گذشته آسیه و مریم برگزیده شده اند.) معروف است که رسول خدا (ص) آن سال را عام الحزن معرفی کرد زیرا در عرض یک سال ابوطالب و خدیجه را از دست داد. خدیجه کسی بود که تمام ثروت خود را در راه دین رسول خدا (ص) مصرف کرده بود.
در هفدهم این ماه جنگ بدر رخ داد. مشرکان مکه از طریق خاصی وارد میدان بدر شدند و با مسلمانان به جنگ برخاستند. مسلمانان می خواستند با کاروان ابوسفیان که مال التجاره داشت برخورد کنند و اموال آن را بگیرند و نمی خواستند که با کاروانی که سلاح جنگی داشت و آماده ی نبرد بود برخورد کنند. این همان است که خداوند می فرماید: ﴿وَ إِذْ يَعِدُكُمُ اللَّهُ إِحْدَى الطَّائِفَتَيْنِ أَنَّها لَكُمْ وَ تَوَدُّونَ أَنَّ غَيْرَ ذاتِ الشَّوْكَةِ تَكُونُ لَكُمْ وَ يُريدُ اللَّهُ أَنْ يُحِقَّ الْحَقَّ بِكَلِماتِهِ وَ يَقْطَعَ دابِرَ الْكافِرين﴾[2]
خداوند می خواست که مسلمانان با کفار برخورد کنند تا حق در ماه رمضان ظاهر شود. مسلمانان 313 نفر بودند و دو اسب و مقداری شتر داشتند و سلاح آنها محدود بود ولی دشمن کاملا مسلح بود و بیش از 900 نفر بودند. در عین حال مسلمانان 70 نفر از دشمنان را کشتند و 70 نفر را اسیر کردند و ما بقی دشمنان هم فرار کردند.
این همان است که خداوند می فرماید: ﴿قالَ الَّذينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا اللَّهِ كَمْ مِنْ فِئَةٍ قَليلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَثيرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ وَ اللَّهُ مَعَ الصَّابِرينَ﴾[3]
حادثه ی بعدی که در این ماه رخ داده است نزول قرآن می باشد: ﴿شَهْرُ رَمَضانَ الَّذي أُنْزِلَ فيهِ الْقُرْآنُ هُدىً لِلنَّاسِ وَ بَيِّناتٍ مِنَ الْهُدى وَ الْفُرْقانِ﴾[4]
قرآن یک مائده ی آسمانی است که بر پیامبر اکرم (ص) نازل شده است. زمان نزول مائده ی آسمانی را باید جشن گرفت کما اینکه حواریون عیسی به سبب نزول مائده ی آسمانی آن روز را جشن گرفتند: ﴿قالَ عيسَى ابْنُ مَرْيَمَ اللَّهُمَّ رَبَّنا أَنْزِلْ عَلَيْنا مائِدَةً مِنَ السَّماءِ تَكُونُ لَنا عيداً لِأَوَّلِنا وَ آخِرِنا وَ آيَةً مِنْكَ وَ ارْزُقْنا وَ أَنْتَ خَيْرُ الرَّازِقينَ﴾[5]
وقتی برای مائده ی آسمانی که فقط بدن را سیر می کند جشن گرفته می شود برای نزول قرآن باید به طریق اولی جشن گرفت و آن را بزرگ داشت. مخصوصا مائده ای که هدایت گر عالمین است و جهان را سیراب کرد بر خلاف مائده ی زمان عیسی که جمعی را سیر نمود.
نکته ای که باید بررسی کنیم این است که مبعث رسول خدا (ص) در 27 رجب است از این رو چرا قرآن در ماه رمضان نازل شده است. ما جواب این را در کتاب فروغ ابدیت به شکل مفصل نوشتیم و آن اینکه مبعث رسول خدا (ص) همراه با نزول قرآن نبود. ابتدا رسول خدا (ص) مبعوث شد و بعد قرآن نازل شد. بنا بر این روایتی که می گوید: سوره ی علق در زمان بعثت رسول خدا (ص) در حالی که او در غار حراء بود نازل شده است روایت صحیحی نیست.
حادثه ی دیگر این است که در این ماه باید همه ی روزها را روزه گرفت: ﴿يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُون﴾[6]
تعبیر به ﴿كُتِبَ﴾ به جای وجب این است که تأکید در اولی بیشتر است زیرا عقلاء وقتی می خواهند امری را قطعی کنند آن را می نویسند و روی کاغذ می آورند. از این رو حکم به وجوب روزه کاری است که دیگر نمی توان آن را عوض کرد و کاملا قطعی است.
همچنین از آیه ی فوق استفاده می شود که روزه در شرایع گذشته نیز بوده است. این آیه نشان می دهد که شرایع الهی همه از یک باب است از این رو مشترکات بین شریعت اسلام و شریعت ابراهیمی بسیار است. دین در نزد خواند یک چیز بیشتر نیست که همان اسلام است و این شرایع اند که متفاوت می باشند.
همان طور که در آی، فوق اشاره شده است علت روزه گرفتن تقویت روح تقوا در انسان است. اگر انسان از هر جهت در رفاه باشد، به گناه نزدیک تر می شود. ماه رمضان سبب می شود که انسان پیوسته با خداوند باشد و در نتیجه کمتر گناه می کند.
تفسیر سوره ی زمر:
نام دیگر این سوره، سوره ی غُرَف است زیرا این کلمه (مانند کلمه ی زمر) در این سوره آمده است.
تعداد آیات این سوره اختلافی است و آن را گاه 75، 72 و یا 73 می دانند. اختلاف در تعداد آیات در سر وقف است یعنی گاه دو آیه را یک آیه را حساب کرده اند. در هر حال مقدار آیات کم و زیاد نمی شود و فقط در مقاطع، اختلافاتی وجود دارد.
مکی یا مدنی بودن این سوره: برای بررسی مکی یا مدنی بودن سوره گاه به سراغ اقوال می روند مثلا می گویند که ابن عباس یا ضحاک چنین گفته است.
به نظر ما باید به مضمون سوره مراجعه کرد و متوجه شد که سوره مکی است یا مدنی. آیات سوره ی زمر بیشتر در مورد توحید است و در نتیجه مناسبت است که در مکه نازل شده باشد زیرا در مدینه مسأله ی توحید و شرک مطرح نبود.
غرض از سوره: هر سوره برای خودش یک غرض و روحی دارد هرچند ممکن است به نظر می آید که حاوی مطالب مختلفی است.
·﴿فَاعْبُدِ اللَّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّينَ﴾[7]
·﴿أَلا لِلَّهِ الدِّينُ الْخالِص﴾[8]
·﴿قُلْ إِنِّي أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللَّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّينَ﴾[9]
·﴿قُلِ اللَّهَ أَعْبُدُ مُخْلِصاً لَهُ ديني﴾[10]
·﴿ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً رَجُلاً فيهِ شُرَكاءُ مُتَشاكِسُونَ وَ رَجُلاً سَلَماً لِرَجُلٍ هَلْ يَسْتَوِيان مَثَلا﴾[11]
این آیات نشان می دهد که روح سوره ی زمر همان توحید و شاخه های آن مانند توحید در ذات، خالقیت، عبادت و ربوبیت و مانند آن.
با این حال بعضی از مفسرین می گویند که آیات 53 تا 57 درباره ی وحشی (قاتل حمزه سید الشهداء) نازل شده است. آیات فوق آیات مغفرت و رحمت است و روایاتی که می گوید این آیات در مورد وحشی نازل شده است را اموی ها وضع کرده اند زیرا وحشی غلام امویان بود. وحشی قابل مغفرت نیست و حتی رسول خدا (ص) که شنید وحشی ایمان آورده است رسول خدا (ص) فرمود جایی نباش که من تو را ببینم.
ان شاء الله در جلسه ی بعد تفسیر این سوره را آغاز می کنیم.
