درس خارج اصول آیت الله سبحانی

موضوع: قاعده ی تجاوز

بحث ما در این است که آیا قاعده ی تجاوز علاوه بر اجزاء در شروط هم جاری می شود. در جلسه ی گذشته اقوال چهار گانه ای را نقل کردیم.

به نظر ما باید در شروط قائل به تفصیل شد:

القسم الاول: شرایطی است که محقق عنوان است و مقوّم عنوانی مانند نماز است. مانند قصد قربت، قصد عنوان نماز مانند نماز ظهر و عصر. اگر این شروط محقق نشوند اصل نماز از بین می رود.

بنا بر این اگر در اثناء نماز شک کنیم که قصد قربت کردیم یا مشغول ورزش هستیم. در اینجا نماز باطل است زیرا باید یقین پیدا کنم که عمل صحیحی را انجام می دهم و بعد در حول و حوش آن شک کنم ولی در اینجا اصل انجام عملِ صحیح، مورد شک است. این موارد از باب شک در اصل موضوع مانند نماز است. بنا بر این قاعده ی تجاوز در اینجا جاری نمی شود.

القسم الثانی: گاه شروطی داریم که محقق و مقوّم موضوع نیستند ولی در اسلام جای مشخص و معینی دارد مانند اذان و اقامه که شارع جای آن را قبل از نماز قرار داده است. بنا بر این اگر کسی در اثناء نماز شک کند که اذان و اقامه را خوانده یا نه قاعده ی تجاوز جاری می شود زیرا از محل آن تجاوز کرده ایم.

القسم الثالث: شارع مقدس جای آن را مشخص کرده ولی بر خلاف قسم دوم، این شرط تا آخر نماز ادامه دارد مانند ستر که جای آن در اول نماز است ولی تا آخر نماز باید ادامه داشته باشد. همچنین است در مورد قبله.

حال ما در مورد قسم سوم به چند فرع اشاره می کنیم:

الفرع الاول: اگر کسی نمازش را تمام کرده است و شک می کند که آیا در اثناء نماز ساتر داشت یا نه.

در اینجا قاعده ی تجاوز جاری می شود زیرا هرچند شرط ستر تا آخر نماز ادامه داشت ولی من بعد از نماز شک می کنم.

الفرع الثانی: اگر کسی در اثناء نماز ببیند که ساتر دارد و شک کند که در رکعت قبلی هم ساتر داشت یا نه قاعده ی تجاوز جاری می شود.

الفرع الثالث: کسی در اثناء نماز متوجه می شد ساتر ندارد و نسبت به رکعت اول شک می کند که ساتر داشت یا نه. نماز در این حالت باطل است و قاعده ی تجاوز جاری نمی شود.

الفرع الرابع: دو شک برای من به وجود آمده است یعنی هم نسبت به رکعت سابق و هم نسبت به الآن شک دارم که ساتر دارم یا نه. در اینجا باید وارسی کند که اگر ساتر دارد نمازش صحیح است و الا باطل.

القسم الرابع: اگر کسی در اثناء نماز شک در شرط کند مثلا شک کند که آیا وضو گرفته است یا نه.

در اینجا قائل به تفصیل می شویم و آن اینکه وضو اگر عبارت است از غسلات و مسحات در این صورت چون وقتش گذشته است قاعده ی تجاوز جاری می شود. ولی اگر وضو عبارت باشد از طهارت نفسانی که از اول تا آخر نماز باید باقی باشد در این صورت چون این طهارت احراز نشده است نماز باطل است.

حال اگر وضو عبارت از غسلات و مسحات باشد و ما بعد از نماز شک کردیم که وضو داشتیم یا نه نمازی که خواندیم صحیح است ولی نسبت به نماز دیگر باید وضو بگیریم. زیرا قاعده ی تجاوز صحت نسبی را ثابت می کند نه صحت مطلق را.

در اینجا روایتی وجود دارد که قول سوم را تأیید می کند و آن اینکه وضو از باب طهارت نفسانی است و آن اینکه کسی از امام علیه السلام می پرسد: مردی در اثناء نماز شک می کند که وضو دارد یا نه. امام علیه السلام می فرماید: نماز را به هم بزند و وضو بگیرد. این در حالی است که او می تواند طهارت را استصحاب کند.

عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ فِی قُرْبِ الْإِسْنَادِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَدِّهِ عَلِی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ ع قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ یکونُ عَلَى وُضُوءٍ وَ یشُک عَلَى وُضُوءٍ هُوَ أَمْ لَا قَالَ إِذَا ذَکرَ وَ هُوَ فِی صَلَاتِهِ انْصَرَفَ فَتَوَضَّأَ وَ أَعَادَهَا وَ إِنْ ذَکرَ وَ قَدْ فَرَغَ مِنْ صَلَاتِهِ أَجْزَأَهُ ذَلِک[1]

نقول: این روایت باید حمل بر قاعده ی یقین شود نه استصحاب. زیرا یقین به وضو داشت و بعد در اصل وضو شک کرد یعنی آیا یقین سابق او درست بوده است. از این روایت استفاده می شود که وضو حالت نفسانی است (نه غسلات و مسحات)

در عین حال، صاحب عروة قائل است که نماز را تمام کند و بعد از آن وضو بگیرد این علامت آن است که صاحب عروة وضو را از قبیل قسم دوم می دانست نه قسم سوم.

الامر الثالث عشر: فی خروج طهارات الثلاث عن قاعدة التجاوز

روایتی در مورد وضو آمده است که قاعده ی تجاوز در اثناء وضو جاری نمی شود. علماء تیمّم و غسل را هم به آن اضافه کرده اند.

در اینجا چهار روایت وجود دارد که فقط اولی و چهارمی به کار ما می آید زیرا در روایت دوم، قید در کلام راوی است نه امام علیه السلام و سومی روایتی مرسله است و فقط می تواند مؤید باشد.

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنِ الْمُفِیدِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ وَ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَینِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ إِذَا کنْتَ قَاعِداً عَلَى وُضُوئِک فَلَمْ تَدْرِ أَ غَسَلْتَ ذِرَاعَیک أَمْ لَا فَأَعِدْ عَلَیهِمَا وَ عَلَى جَمِیعِ مَا شَککتَ فِیهِ أَنَّک لَمْ تَغْسِلْهُ وَ تَمْسَحْهُ مِمَّا سَمَّى اللَّهُ مَا دُمْتَ فِی حَالِ الْوُضُوءِ فَإِذَا قُمْتَ عَنِ الْوُضُوءِ وَ فَرَغْتَ مِنْهُ وَ قَدْ صِرْتَ فِی حَالٍ أُخْرَى فِی الصَّلَاةِ أَوْ فِی غَیرِهَا فَشَککتَ فِی بَعْضِ مَا سَمَّى اللَّهُ مِمَّا أَوْجَبَ اللَّهُ عَلَیک فِیهِ وُضُوءَهُ لَا شَی‌ءَ عَلَیک فِیهِ.[2]

الْحُسَینِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ بُکیرِ بْنِ أَعْینَ قَالَ قُلْتُ لَهُ الرَّجُلُ یشُک بَعْدَ مَا یتَوَضَّأُ قَالَ هُوَ حِینَ یتَوَضَّأُ أَذْکرُ مِنْهُ حِینَ یشُک[3]

این روایت به کار نمی آید زیرا قید شک بعد از وضو از راوی است نه امام علیه السلام.

مُحَمَّدِ بْنِ عَلِی بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی یحْیى الْوَاسِطِی عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاک أَغْسِلُ وَجْهِی ثُمَّ أَغْسِلُ یدَی وَ یشَککنِی الشَّیطَانُ أَنِّی لَمْ أَغْسِلْ ذِرَاعَی وَ یدَی قَالَ إِذَا وَجَدْتَ بَرْدَ الْمَاءِ عَلَى ذِرَاعِک فَلَا تُعِدْ[4]
این روایت مرسله است.

اگر قاعده ی تجاوز در اثناء جاری بود امام علیه السلام نمی فرمود به دستت نگاه کن.

اضافه بر آن، احتمال می دهیم که راوی وسواسی بوده است و حضرت می خواست وسوسه ی او را رد کند در نتیجه به قاعده ی تجاوز عمل نکرده است و شاهد آن عبارت یشَککنِی الشَّیطَانُ است.

عَنِ الْمُفِیدِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ عَنْ عَبْدِ الْکرِیمِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی یعْفُورٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ إِذَا شَککتَ فِی شَی‌ءٍ مِنَ الْوُضُوءِ وَ قَدْ دَخَلْتَ فِی غَیرِهِ فَلَیسَ شَکک بِشَی‌ءٍ إِنَّمَا الشَّک إِذَا کنْتَ فِی شَی‌ءٍ لَمْ تَجُزْهُ[5]

این روایت موثقه است.

ان شاء الله در جلسه ی آینده این بحث را ادامه می دهیم.