موضوع: بداء و مطلق و مقید

گفتیم بداء در عالم ثبوت[1] غیر از بداء در عالم اثبات[2] است. آنچه مهم است و در آیات و روایات به شکل وسیعی منعکس شده است همان بداء در عالم ثبوت است و اما بداء در عالم اثبات کم اتفاق افتاده است بدین معنا که کم مشاهده می شود که انبیاء و ائمه از مواردی در آینده خبر دهند ولی اتفاق نیفتد و سند بعضی از آنها نیز صحیح نیست.

بنا بر این اصل در بداء همان عوض شدن سرنوشت در عالم ثبوت است.

اما توضیح «بدا لله» این است که هرچند ظاهر آن زننده است[3] زیرا ظهور بعد از خفاء برای خداوند معنا ندارد اما در عین حال، کسانی که با ادبیات عرب آشنا هستند معنای آن را می دانند و آن اینکه خداوند گاه از افعال خودش تعبیری را استفاده می کند که در افعال بشر آن تعبیر را به کار می برد. مانند:

﴿إِنَّ الْمُنافِقينَ يُخادِعُونَ‌ اللَّهَ‌ وَ هُوَ خادِعُهُم﴾‌[4] می دانیم که خداوند خدعه نمی کند بلکه کار او خنثی کردن خدعه های منافقین است ولی در عین حال، از فعل خود همان تعبیری را به کار می برد که در مورد بشر استفاده می شود.

﴿وَ قيلَ الْيَوْمَ نَنْساكُمْ كَما نَسيتُمْ‌ لِقاءَ يَوْمِكُمْ هذا﴾[5] بشر واقعا خدا را فراموش می کند ولی خداوند هرگز چیزی را فراموش نمی کند ولی همان تعبیر به کار رفته در مورد بشر را برای خودش به کار می برد.

به این کار در محسنات بدیعیه، مشاکله[6] می گویند که در لغت عرب فراوان است و به قول شاعر:

قالوا اقترح شیئا نجد لک طبخه     * قلت اطبخوا لی جبة و قمیصا[7]

یعنی به من گفتند که بگو غذایی برای تو بپزند و من گفتم پس برای من پیراهنی بپزید. در اینجا به جای بدوزید به سبب مشاکله از بپزید استفاده شده است.

در جریان «بدا لله» نیز همین قاعده جاری نیست و چون این کار برای بشر نوعی بدا محسوب می شود خداوند نیز همان لفظ را برای خودش به کار برده است و در واقع از باب «بدا للناس من الله»[8] است.

رسول خدا (ص) به همین دلیل در صحیح بخاری در مورد آن سه نفر[9] این تعبیر را به کار برده است.

مطلب دیگر در مورد اثر بداء است. بداء جنبه ی تربیتی و سازندگی دارد. اگر کسی که در دوران جوانی خلافی را مرتکب شود بداند که دیگر اهل جهنم شده است او دیگر اصلاح نخواهد شد و به عیش و نوش و انجام گناهان دیگر خواهد پرداخت ولی اگر بداند که همان سرنوشت قبلی را می تواند با عمل پاک عوض کند می تواند به راه بیاید و اصلاح گردد.

در جامعه نیز همین اتفاق می افتد مثلا کسی را به پانزده سال زندان محکوم می کنند ولی گاه می بینند که او اصلاح شده است و قوانین زندان را رعایت می کند و در نتیجه او را مشمول عفو قرار می دهند و الا اگر همچنان ناپاک باشد باید همان پانزده سال را تحمل کند.

نکته ی دیگر این است که البداء فی التکوین کالنسخ فی التشریع: بداء و نسخ مانند هم هستند و اگر در احکام باشد به آن نسخ و اگر در عالم تکوین باشد به آن بداء می گویند.

البته بداء یک مسأله ی گسترده نیست و فقط مربوط به سعادت و شقاوت فرد و امت می باشد و الا قوانین کلی خداوند قابل بداء نیست.

المقصد الخامس: فی المطلق و المقید[10] [11]

گفتیم کفایه حاوی یک مقدمه است که در آن سیزده مطلب است و بعد هشت مقصد را بیان می کند که اکنون به مقصد پنجم رسیده ایم.

الفصل الاول: فی تعریف المطلق و المقید

از قدیم الایام از زمان سید مرتضی و شیخ طوسی در تعریف مطلق گفته اند: المطلق ما دل علی فرد شایع فی جنسه

این عبارت در معالم و قوانین نیز وجود دارد. مراد از «ما» موصوله همان لفظ است. «شایع» یعنی متوفر و چیزی که مصداقش فراوان است و یکی نیست مانند: «رجل» که میلیاردها مرد وجود دارد مانند شمس نیست که یکی باشد.

به این تعریف اشکالاتی وارد کرده اند که در قوانین و فصول وجود دارد. محقق خراسانی قائل است که نباید وقت خود را برای این اشکالات تلف کرد زیرا این تعریفات تعاریف لفظی و شرح الاسمی است (البته ما کرارا گفتیم که تعاریف لفظیه با شرح الاسمی فرق دارد مثلا در پاسخ به «السعدانة ما هو» می گویند: «نبت» که تعریف لفظی است و نه شرح الاسمی.)

سپس صاحب کفایه در مورد سه کلمه بحث می کند که عبارتند از: اسم الجنس مانند اسد و علم الجنس مانند اسامة و نکره مانند رجل.

به نظر ما این بحث ها زائد است زیرا مکتب ما در مطلق غیر از مبنای محقق خراسانی و دیگران است. محقق خراسانی و دیگران مطلق و مقید را از صفات مفرد می دانند و می گویند: مفرد گاه اسم جنس است و گاه علم الجنس است و گاه نکره. این در حالی است که ما مطلق و مقید را صفت کلمه می دانیم هنگامی که موضوع برای حکم باشد. اگر موضوع برای حکم نباشد مطلق نیست مثلا «اسد» به تنهایی مطلق نیست ولی وقتی تحت دایره ی حکم مطرح می شود و می گویند: «رأیت اسدا» بحث مطلق و مقید در آن راه پیدا می کند. در نتیجه اگر موضوع، تک باشد باشد «اعتق رقبة» مطلق است و اگر جفت باشد مقید می باشد مانند: «اعتق رقبة مؤمنة»

بنا بر این حتی علم مانند «زید» هم می تواند مطلق باشد. البته مطلق به حسب حالات نه افراد مثلا «اکرم زیدا» مطلق است یعنی او را باید اکرام کرد چه معمم باشد و چه غیر معمم و هکذا.

به هر حال ما طبق کفایه عمل می کنیم و آن اصطلاحات را توضیح می دهیم فنقول:

مشهور در تعریف مطلق کلمه ی شایع را به کار برده اند.

محقق خراسانی می گوید: اسم جنس برای شایع وضع نشده است بلکه فقط بر ماهیّت مبهمه[12] وضع شده است. مثلا انسان که اسم جنس است برای ماهیّت مبهمه من جمیع الجهات وضع شده است. و الا اگر برای ماهیّت شایعه وضع شده باشد در خیلی از جاها باید آن را تجرید کنیم. مثلا در مورد زید می گوییم: زید انسان. در اینجا انسان نمی تواند شیوع داشته باشد زیرا شیوع در زید معنا ندارد. بنا بر این اسم الجنس باید بر ماهیّت مبهمه من جمیع الجهات وضع شده باشد.

محقق خراسانی علاوه بر قید شایع، قید دیگری را نیز نفی می کند که عبارت است از «لحاظ عدم شیء آخر»[13] و قائل است که این شرط هم وجود ندارد و الا از باب لا بشرط قسمی می شود. لا بشرط قسمی آن است که اطلاق در آن قید است ولی در اسم جنس حتی لحاظ عدم هم در ماهیّت وجود ندارد. زیرا اگر این قید وجود داشته باشد از آنجا که جایگاه آن در ذهن است دیگر قابل تطبیق بر خارج نخواهد بود و دیگر نمی توان گفت: «هذا انسان». بله انسانیت در خارج هست ولی این قید ذهنی در خارج وجود ندارد. بنا بر این انسان مقید به اینکه چیزی با او نباشد، در خارج نمی تواند محقق باشد زیرا این قید در خارج نیست بلکه در ذهن است.

لا بشرط مقسمی بر سه[14] قسم است:

    • ماهیّت بشرط شیء

    • ماهیّت بشرط لا

    • ماهیّت لا بشرط

فرق لا بشرط مقسمی با ماهیّت لا بشرط قسمی این است که در اطلاق در مقسم، قید نیست ولی در قسم، قید است. یعنی عدم لحاظ شیء در مقسم اخذ نشده است چون مبهمه می باشد ولی در قسم اخذ شده است. مانند «مطلق المفعول» که اطلاق در آن اخذ نشده است و «مفعول مطلق» که اطلاق در آن اخذ شده است.

نقول: اولا ما به این مباحث معتقد نیستیم زیرا مبنای ما در اطلاق با مبنای کفایه و بزرگان فرق دارد. اضافه بر آن می گوییم: باید دید آیا مقسم، ماهیّت است یا لحاظ الماهیة. ثانیا ما در عوارض الماهیة بحث می کنیم نه در عوارض الوجود.

اما المسألة الاولی: آیا مقسم، ماهیّت مبهمه است یا مقسم، ماهیّت ملحوظه می باشد.

در منظومه آمده است:

ملحوظة، مطلقة، مجردة*    عند اعتبارات علیها موردة[15] [16]

بنا بر این محقق خراسانی تصور کرده است که مقسم، ماهیّت مبهمه است این در حالی است که چنین ماهیّتی قابل تقسیم نیست بلکه ماهیّت ملحوظه است که قابل تقسیم می باشد.

اما الثانیة[17] : بحث ما در عوارض الماهیة است نه در عوارض ماهیة الموجودة. بحث در عوارض ماهیّت قبل از وجود است و الا اگر ماهیّت موجود شود، دیگر از بحث خارج می شود. بنا بر این در عوارض ماهیّت که عبارتند از: وجود، وحدت، امکان، ضرورت و امتناع باید بحث شود.

بنا بر این باید گفت: الانسان الملحوظ بر سه قسم است: گاه بدون قید است که همان امکان است و می گوییم: الانسان موجود بالامکان که ماهیّت مطلقه است.

گاه آن را با قید وجود لحاظ می کنیم که می شود: الانسان موجود بالضرورة

گاه آن را با قید عدم الوجود لحاظ می کنیم که می شود: الانسان موجود بالامتناع

ان قلت: بین بیان شما بین لا بشرط مقسمی و لا بشرط قسمی چه فرق است؟

ان شاء الله در جلسه ی آینده پاسخ این سؤال را خواهیم داد.

بحث اخلاقی:

از جناب لقمان حکیم روایت است که به فرزندش فرمود: يَا بُنَيَّ‌ إِنَ‌ الدُّنْيَا بَحْرٌ عَمِيقٌ‌ وَ قَدْ هَلَكَ فِيهَا عَالَمٌ كَثِيرٌ فَاجْعَلْ سَفِينَتَكَ فِيهَا الْإِيمَانَ بِاللَّهِ‌[18]

لقمان فرد بسیار با عظمتی است و معلم نمونه می باشد و یک سوره به نام او در قرآن آمده است و در آن مطالب بشر را در کنار مطالب خودش قرار داده است. این بسیار مهم است که بشر از نظر اخلاقی و ادبی و تربیتی به جایی برسد که کلمات او در کنار کلمات وحی قرار گیرد.

در روایت فوق از باب اظهار علاقه به فرزندش خطاب کرده می گوید: يَا بُنَيَّ دنیا بحر عمیقی است. او آرزوهای بلند و طولانی را به دریایی عمیق تشبیه کرده است. انسان های بسیاری در آن غرق شده اند (او لفظ عالَم را در انسان استفاده کرده است.) بنا بر این رب العالمین یعنی رب انسان ها. در عالَم اختلاف است و ما قائل هستیم که به معنای انسان است همان گونه که در قرآن می خوانیم: ﴿وَ لُوطاً إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ أَ تَأْتُونَ الْفاحِشَةَ ما سَبَقَكُمْ‌ بِها مِنْ أَحَدٍ مِنَ الْعالَمين‌﴾[19]

ایمان به خدا سبب می شود که انسان هم از دنیا بهره مند شود و هم بهره مند نشود. امیر مؤمنان در اینجا مثالی می زند و می فرماید: مَنْ أَبْصَرَ بِهَا بَصَّرَتْهُ‌ وَ مَنْ أَبْصَرَ إِلَيْهَا أَعْمَتْه‌[20] اسلام گداپرور نیست یعنی انسان باید اموالی داشته باشد ولی نباید به آنها به چشم هدف نگاه کند.

در طلبگی انسان باید مقداری با فقر آشنا باشد و تصور نکند که آنچه که باید در شصت سالگی به دست آورد در بیست سالگی به آن برسد. انسان نباید آرزوهای طولانی داشته باشد و باید با کشتی ایمان در این دریا سفر کند تا نجات یابد.