درس خارج اصول آیت الله سبحانی

موضوع : اجرای قاعده ی تجاوز در طهارات ثلاث
بحث در شک در اثناء طهارات ثلاثه است که گفته شده است قاعده ی تجاوز در اثناء آن جاری نیست.
گفتیم: بر این مسأله به چهار روایت تمسک کرده اند. دلالت یک روایت خوب است که همان صحیحه ی زراره است که آشکارا می گوید که در اثناء وضو قاعده ی تجاوز جاری نمی شود:
مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنِ الْمُفِيدِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِيسَ وَ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ إِذَا كُنْتَ قَاعِداً عَلَى وُضُوئِكَ فَلَمْ تَدْرِ أَ غَسَلْتَ ذِرَاعَيْكَ أَمْ لَا (مثلا هوا گرم است و دست ها سریع خشک شده است و در نتیجه شک رخ می دهد.) فَأَعِدْ عَلَيْهِمَا وَ عَلَى جَمِيعِ مَا شَكَكْتَ فِيهِ أَنَّكَ لَمْ تَغْسِلْهُ وَ تَمْسَحْهُ مِمَّا سَمَّى اللَّهُ مَا دُمْتَ فِي حَالِ الْوُضُوءِ ...َ[1]
استدلال به دو روایت دیگر با سختی همراه است و جای بحث دارد که در جلسه ی قبل آنها را مطرح کردیم.
به روایت چهارم رسیده ایم که موثقه است و تصور شده است که با روایت صحیحه در تعارض است:
عَنِ الْمُفِيدِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ عَنْ عَبْدِ الْكَرِيمِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِي يَعْفُورٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ إِذَا شَكَكْتَ فِي شَيْ‌ءٍ مِنَ الْوُضُوءِ وَ قَدْ دَخَلْتَ فِي غَيْرِهِ فَلَيْسَ شَكُّكَ بِشَيْ‌ءٍ إِنَّمَا الشَّكُّ إِذَا كُنْتَ فِي شَيْ‌ءٍ لَمْ تَجُزْهُ[2]
نقول: در این روایات سه احتمال وجود دارد که باید دید کدام یک از آنها می تواند موجب معارضه بودن این روایت با صحیحه ی زراره شود:
احتمال اول: (مِن) در إِذَا شَكَكْتَ فِي شَيْ‌ءٍ مِنَ الْوُضُوءِ بیانیه است نه تبعضیه. یعنی اذا شککت فی الوضوء و دخلت فی غیر الوضوء. طبق این احتمال، (مِن) با صحیحه ی زراره معارضه ندارد بلکه عین همان را بیان می کند.
احتمال دوم: (مِن) تبعضیه باشد و مراد از (شَيْ‌ءٍ) عضو وضو مانند دست و سر باشد. البته ضمیر در (غَيْرِهِ) به وضو برگردد. یعنی اگر فرد در عضوی از وضو شک کند ولی داخل در غیر وضو شده باشد.
طبق این احتمال، این موثقه با صحیحه ی زراره معارض نیست زیرا فرد از وضو خارج شده است.
احتمال سوم: مراد از (شَيْ‌ءٍ) عضو است ولی ضمیر در (غَيْرِهِ) به شیء برگردد یعنی بعد از شستن یک عضو در عضو دیگی شک می کنیم.
طبق این تفسیر، این حدیث را صحیحه ی زراره معارضت دارد.
این احتمالات در ذیل روایت هم وجود دارد آنجا که امام علیه السلام می فرماید: إِنَّمَا الشَّكُّ إِذَا كُنْتَ فِي شَيْ‌ءٍ لَمْ تَجُزْهُ که اگر مراد از (شَيْ‌ءٍ) وضو باشد تعارضی در کار نیست ولی اگر مراد از آن عضو باشد معارضت وجود دارد.
بنا بر این معارضت در صورت احتمال سوم است و پنج جوابی که به آن اشاره می کنیم بر همین اساس است و الا بر اساس احتمال اول و دوم تعارضی در کار نیست:
الجواب الاول: الصحیحة تدل علی قبل التجاوز عن العضو و الموثقة تدل علی بعد التجاوز عن العضو.
صحیحه که می گوید باید برگردد و به شک اعتنا کند، مربوط به قبل از تجاوز از عضو است. ولی موثقه که می گوید نباید اعتنا کرد مربوط به بعد از تجاو از عضو می باشد.
یلاحظ علیه:
اولا: در صحیحه تصریح شده است که شک بعد از تجاوز از وضو است نه اینکه بعد از تجاوز از عضو باشد: فَإِذَا قُمْتَ عَنِ الْوُضُوءِ وَ فَرَغْتَ مِنْهُ وَ قَدْ صِرْتَ فِي حَالٍ أُخْرَى فِي الصَّلَاةِ أَوْ فِي غَيْرِهَا فَشَكَكْتَ فِي بَعْضِ مَا سَمَّى اللَّهُ مِمَّا أَوْجَبَ اللَّهُ عَلَيْكَ فِيهِ وُضُوءَهُ لَا شَيْ‌ءَ عَلَيْك‌
بنا بر این هم باید از عضو تجاوز کند و هم باید از خود وضوء تجاوز نماید.
ثانیا: فرد با این جواب مشکل را حل نکرده است بلکه گفته است که قبل از تجاوز باید برگردد و بعد از تجاوز برنگردد. این حکم خلاف مشهور است که می گویند: در اثناء طهارات ثلاث، قاعده ی تجاوز جاری نمی شود.
الجواب الثانی: الصحیحة تختص بالاجزاء و الموثقة تختص بالشرایط
صحیحه که می گوید قاعده ی تجاوز در اثناء وضو جاری نیست مربوط به شک در اجزاء وضو است. اما موثقه که می گوید قاعده ی تجاوز جاری است مربوط به شک در شرایط وضو است مثلا فرد شک می کند که آیا قصد قربت کرده است یا نه یا اینکه آیا آب مباح است یا غصبی و یا آیا از بالا به پائین شده است یا از پائین به بالا. هنگام شک در شرایط، اگر از یک عضو فارغ شده و وارد عضو دیگر شده ایم لازم نیست اعتنا کنیم.
یلاحظ علیه: قبول نداریم قاعده ی تجاوز مخصوص اجزاء باشد و در شرایط جاری نشود. زیرا اگر موثقه مخصوص شرایط باشد لازمه اش این است که موثقه را بر فرد نادر حمل کنیم زیرا شک در شرایط، بسیار نادر است.
الجواب الثالث: الوضوء عمل واحد
این جواب را شیخ انصاری در رسائل بیان می کند و آن اینکه روایت صحیحه هیچ مشکلی ندارد و باید به آن عمل کرد و قائل است که باید موثقه را توجیه کرد در نتیجه می گوید: امام علیه السلام وضو را در موثقه عمل واحد تصور کرده است هرچند در واقع وضو متشکل از غسلتان و مسحتان است. بنا بر این مراد از (شَيْ‌ءٍ) در إِنَّمَا الشَّكُّ إِذَا كُنْتَ فِي شَيْ‌ءٍ لَمْ تَجُزْهُ حتما باید به وضو بخورد نه عضو.
یلاحظ علیه: شیخ انصاری دقت بالایی را به خرج می دهد. شیخ انصاری بعد از سیزده قرن که علم فقه پیشرفت کرده و بعد متوجه معارضه بین موثقه و صحیحه شده است این سخن را می گوید و حال آنکه ابن ابی یعفور که از امام علیه السلام مسأله ی فوق را می پرسد به هیچ عنوان به این نکته توجه نداشته است.
الجواب الرابع: قاعدة التجاوز مختصة بالصلاة
محقق نائینی این جواب را بیان می کند. ما این جواب را در کلام ایشان ندیدیم ولی علامه بجنوردی در کتاب القواعد الفقهیة این جواب را از استاد خود محقق نائینی نقل می کند و آن اینکه قاعده ی تجاوز مخصوص نماز است و در طهارات ثلاث جاری نمی شود.
یلاحظ علیه:
اولا: بر خلاف روایات است زیرا در روایات، وضو نیز عطف به صلاة شده است:
سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَيْنِ اللُّؤْلُؤِيِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُكَيْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ كُلُّ مَا مَضَى مِنْ صَلَاتِكَ وَ طَهُورِكَ فَذَكَرْتَهُ تَذَكُّراً فَأَمْضِهِ وَ لَا إِعَادَةَ عَلَيْكَ فِيهِ[3]
این روایت صحیحه است.
ثانیا: با این جواب مشکل حل نشده است. اگر قاعده ی تجاوز مخصوص نماز باشد، مشکل در موثقه حل نمی شود که به صراحت می گوید که قاعده ی تجاوز در وضو نیز جاری می شود.
الجواب الخامس: المطلق یقیَّد
موثقه مطلق است و هم تجاوز از عضو را شامل می شود و هم تجاوز از وضوء را. زیرا امام علیه السلام می فرماید: إِذَا شَكَكْتَ فِي شَيْ‌ءٍ مِنَ الْوُضُوءِ وَ قَدْ دَخَلْتَ فِي غَيْرِهِ
و گفتیم که مراد از (غَيْرِهِ) هم غیر عضو است و هم غیر وضوء. این اطلاق با صحیحه مقید می شود و می گوییم: خروج از عضو کافی نیست و باید حتما فرد از وضو فارغ شود.

[1] وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی، ج1، ص469، ابواب الوضوء، باب42، شماره1243، ح1، ط آل البیت.

[2] وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی، ج1، ص469، ابواب الوضوء، باب42، شماره1244، ح2، ط آل البیت.

[3] وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی، ج1، ص471، ابواب الوضوء، باب42، شماره1248، ح6، ط آل البیت.