در جلسه ی قبل ان قلتی را مطرح کردیم که خداوند متعال در آیه ی آل عمران قرآن را به دو قسم تقسیم می کند: (منه آیات محکمات و اخر متشابهات) ولی در جای دیگر همه ی آیات قرآن را محکم می داند (الر كِتابٌ أُحْكِمَتْ آياتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَكيمٍ خَبيرٍ) (هود / 1) و در جای دیگر همه ی آیات قرآن را متشابه توصیف می کند: (اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَديثِ كِتاباً مُتَشابِها مَثانی) (زمر / 23)

در جواب اشکال اول ابتدا کلام کشاف را نقل کردیم و همچنین گفتیم: علامه ی طباطبائی قائل است که مراد از (احکمت آیاته) این است که آبات قرآن قبل از اینکه نازل بشوند در عالم بالا محکم، و متقن و همراه با برهان بوده است و هیچ سستی در آن راه نداشته است. بعد همین آیات محکم طبق تعبیر قرآن که می فرماید (ثم فصلت آیاته) تفصیلا و جدا جدا بر پیغمبر نازل شده است و حال آنکه آیه ی سوره ی آل عمران مربوط به دلالت است.

و اما جواب از اشکالی که در مورد آیه ی زمر مطرح شده است این است که مراد از متشابه مکرر است.

البحث الثانی ما هو المراد من المحکم و ما هو المراد من المتشابه:

اگر بتوانیم متشابه را معنا کنیم معنای محکم هم واضح می شود: فخر رازی در مورد متشابه ده قول قول و علامه ی طباطبائی در المیزان شانزده قول نقل کرده است.

مشکل این است که اگر این اقوال همه پا بر جا و صحیح باشد باید بگوئیم که همین آیه ی از سوره ی آل عمران که در مقام بیان آیات محکم و متشابه است خود متشابه می باشد. بنابراین باید گفت که این اقوال اقوالی است بدون مطالعه و بررسی دقیق. ما در میان اقوال سه قول را متذکر می شویم و به بررسی آنها می پردازیم:

القول الاول ما قاله ابن تیمیة: ابتدا ابن تیمیة این نظریه را مطرح کرده است و بعد صاحب المنار و محمد عبده و مصری هائی که تابع ابن تیمیه اند  از او تبعیت کردند. او گفته است (مراد از متشابه چیزیهائی است که بشر قابلیت درک کنه آنها را ندارد.) مثلا مجردات، جن، ملک، برزخ، اعراف و امثال آن و هر آنچه که درک بشر در این عالم ماده به کنه آن راه ندارد و فقط با الفاظ آنها سر و کار دارد همه از موارد متشابه اند.

این نظر اشکالاتی دارد:

اول این است که قرآن نمی گوید که آیاتی معلوم است و آیاتی مجهول آنچه ابن تیمیه گفته است به مجهول مربوط می شود. آیه ی آل عمران از متشابه سخن می گوید که چیزی است که در آن مراد و غیر مراد شبیه هم هستند و درک واقعیت آن احتیاج به فحص و درک و تعمق دارد. متشابه با مجهول فرق دارد و بر خلاف مجهول قابل درک است و فقط قابل تمییز نیست (با نظر به ظهور اولیه). بله در متشابه نوعی جهل وجود دارد ولی این جهل نسبی است بر خلاف مجهول. ابن تیمیه متشابه را معادل مجهول فرض کرده است. قرآن می فرماید: (منه آیات محکمات هن  ام الکتاب) یعنی اساس کتاب محکمات هستند و باید متشابه به محکمات که ریشه ی قرآن هستند بر گردانیده شوند. از این تعبیر در آیه فهمیده می شود که متشابه با برگرداندن به محکم قابل درک است ولی مطابق آنچه ابن تیمیه گفته است اصلا نمی توان آن مجهولات را به محکمات برگرداند زیرا چگونه می توان جهلی که در مورد ماهیت ملک و مجردات و امثال آن وجود دارد با ارجاع به محکمات بر طرف کرد و به علم رسید این مجهولات قابل گره گشائی نیستند و حال آنکه خداوند می فرماید باید گره متشابهات را با تطبیق بر محکمات بر طرف کرد. اشکال سوم این است که هوی پرستها تابع متشابهات هستند (فَأَمَّا الَّذينَ في‌ قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ) مانند (وَ جاءَ رَبُّكَ وَ الْمَلَكُ صَفًّا صَفًّا) (فجر / 22) و امثال آن (که افراد مجسمه تابع ظاهر این آیه بوده خدا را جسم می پندارند) و حال آنکه طبق آنچه ابن تیمیمه گفته است مجردات، ملک و امثال آنها ظهوری ندارند که افراد هوی پرست دنبال آن باشند و به ظهور اولیه و نادرست آن تمسک کنند. ظاهر آیه سوره ی آل عمران این است که آیات متشابه آلت درست افراد هوی پرست شده است تا با آن فتنه گری کنند (ابتغاء الفتنة) و حال آنکه کسی در طول تاریخ نیامده است که با تمسک به جن، ملک، اعراف و مجردات و امثال آن دست به فتنه گری بزند.

القول الثانی: گفته شده است که آیات متشابه عبارت از همین حروف مقطعه است حروف مقطعه همان چهارده حرفی است که با آن جمله هائی ساخته اند مانند: (صراط علی حق نمسکه) گفته شده است که حیی بن اخطب با یک نفر نزد پیغمبر آمد و رسول خدا این آیه را می خواند: (الم ذلک الکتاب لا ریب فیه) یهودی به پیغمبر عرض کرد الف طبق حساب ابجد یک است و لام 30 و میم 40 می باشد پس نبوت شما هفتاد و یک سال است حضرت فرمود تنها این نیست آیه ی دیگر هم است و آن المص است یهودی گفت با اضافه ی صاد که هفتاد است مجموع آن صد و شصت و یک سال می باشد و حضرت همچنان حروف مقطعه را خواند که مجموع آن به هفتصد و اندی رسید و آنها گفتند که ما دیگر متوجه نمی شویم. این خبر را طبری صاحب تفسیر در جلد اول در آیه ی اول سوره ی بقره و در جلد سوم در بیان آیات محکم و متشابه آن را نقل کرده است و گفته است که یهود با تمسک به این آیه فتنه و فساد کردند مراد از فتنه این بود که آنها با شنیدن حروف مقطعه ی بقره گفتند که نبوت پیامبر هفتاد و یک سال است بعد همچنان که حروف دیگر را می شنیدید حرف خود را عوض می کردند تا آنجا که گفتند ما معنای آن را نمی دانیم. سپس قائل شده است که محکم یعنی غیر مقطعه و متشابه یعنی حروف مقطعه که در آن مقصود با غیر مقصود، و مراد با غیر مراد مشابه است.

این نظریه هم صحیح نیست زیرا:

1. اولا راوی این روایت قابل اعتماد نیست و در کتب رجالی اهل سنت آمده است که این فرد احادیثش منکره است و حتی ابو حاتم رازی می گوید: من نمی توانم زبانم را باز کنم و در مورد (معایب) این فرد سخن بگویم.

2. علی فرض اینکه راوی صحیح باشد. مشکل دیگر حدیث این است که مخطاب در آیه ی آل عمران کسانی است که قرآن را قبول دارند و هم به محکم آن اعتقاد دارند و هم به متشابه ولی به دلیل فتنه انگیزی سراغ ظواهر آیات متشابه می روند و حال آنکه یهود اصل قرآن را قبول نداشتند و به تبع آن نه محکم را قبول دارند و نه متشابه را

مشکل دیگر این است که مضمون این روایات به گونه است که می توان گفت این روایات موضوعه و ساختگی اند. زیرا معنا ندارد که پیامبر حروف مقطعه ای را بخواند و فرد یهودی حدثی مطابق حروف ابجد بزند و پیغمبر او را تخطئه نکند و همچنان حروف مقطعه ی دیگر را بخواند و باز به یهودی اجازه ی حدث زدن بدهد. این کارها نه در شان پیغمبر اکرم است و نه در شان آیات قرآن.