< فهرست دروس

درس خارج فقه آیت الله سبحانی

97/07/15

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: فقه القرآن

بحث ما در باره صلوات بر پیغمبر اکرم (ص) است و گفتیم صلوات بر نبی (ص) در دوم مقام قابل طرح است، یکی در مقام تشهد، که ما عرض کردیم آیه مبارکه دلالت بر تشهد ندارد، بلکه مسئله جنبه فقهی دارد و باید در فقه بحث کنیم که آیا صلوات بر پیغمبر (ص) لازم است یا نه؟

ما معتقدیم که لازم است و این سلام مخرج نیست، سلام بعدی مخرج است.

مقام دوم راجع به این است در موقع شنیدن نام پیغمبر (ص) صلوات بر آنحضرت واجب است یا واجب نیست؟

دیدگاه کرخی در باره صلوات بر پیغمبر موقع شنیدن نام آنحضرت

جناب کرخی که از فقهای آنهاست، می‌گوید در عمر یکبار واجب است، چرا؟ چون امتثال امربا انجام دادن یک فرد هم حاصل می‌شود و همان مقدار در امتثال امر کافی است.

نظریه ابن بابویه و گروه دیگر

اما گروه دیگر از جمله ابن بابویه می‌گویند هر موقع اسم پیغمبر را شنیدید، صلوات بر آنحضرت واجب است.

دیدگاه سائر فقهای شیعه

اما سایرعلمای شیعه (غیر از ابن بابویه) می‌گویند موقع شنیدن نام آن حضرت، صلوات بر آنحضرت مستحب است، یعنی واجب نیست و آیه کریمه: « إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يصَلُّونَ عَلَى النَّبِي يا أَيهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا»[1] در واقع تاکید است و دعوت به تسلیم بر حضرتش می‌کند‌.

البته روایات ما خیلی تاکید دارند بر اینکه موقع شنیدن نام پیغمبر اکرم(ص) صلوات بر آنحضرت بفرستید و شاید انسان بتواند از مجموع آنها مستحب مؤکد را استفاده کند.

کیفیت صلوات بر پیغمبر اکرم (ص)

کیفیت صلوات بر پیغمبر (ص) را هم شیعه نقل کرده و هم اهل سنت، عرض کردند یا رسول الله! کیف نصلّی علیک؟

فقال (ص): قولوا:« آللّهم صلّ علی محمّد و علی آلّ محمّد کما صلّیت علی آل إبراهیم»

أمّا محدثوا أهل السنّة، فقد روی کعب بن عجرة قال: قلت: یا رسول الله قد علمنا (أوعرفنا) السلام علیک، کیف السلام علیک، فکیف الصلاة؟ قال:« قولوا: آللّهم صلّ علی محمّد و علی آلّ محمّد کما صلّیت علی آل إبراهیم إنّک حمید مجید، اللّهم بارک علی محمد و علی آلّ محمّد کما بارکت علی آل إبراهیم» رواه جماعة إلّا أن الترمذی قال فیه: علی إبراهیم فی الموضعین»[2] [3]

وَ فِي الْمَجَالِسِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ إِبْرَاهِيمَ اللَّيْثِيِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ يَحْيَى عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْجَعْدِ عَنْ شُعْبَةَ عَنِ الْحَكَمِ عَنِ ابْنِ أَبِي لَيْلَى عَنْ كَعْبِ بْنِ عُجْرَةَ قَالَ: قُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ قَدْ عَلَّمْتَنَا السَّلَامَ عَلَيْكَ فَكَيْفَ الصَّلَاةُ عَلَيْكَ فَقَالَ:« قُولُوا اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ (وَ آلِ مُحَمَّدٍ) - كَمَا صَلَّيْتَ عَلَى إِبْرَاهِيمَ وَ آلِ إِبْرَاهِيمَ- إِنَّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ وَ بَارِكْ عَلَى مُحَمَّدٍ (وَ آلِ مُحَمَّدٍ) - كَمَا بَارَكْتَ عَلَى إِبْرَاهِيمَ وَ آلِ إِبْرَاهِيمَ- إِنَّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ»[4]

این بود کیفیت صلوات بر پیغمبر اکرم (ص) و عجیب این است صلوات اهل سنت بر خلاف روایاتی است که خودشان نقل کرده‌اند، چون آل محمد جزء صلوات بر آنحضرت است، اما الآن در تمام کتاب‌هایی که چاپ می‌کنند،‌ می‌نویسند: (صلّ الله علیه و سلّم) آل محمد را نمی‌آورند.

صلوات اهل سنت مخالف روایاتی است که خودِ آنها نقل کرده‌اند

از دو نظر صلوات آنها مخالف روایات است:

اولاً؛ کلمه آل را حذف می‌کنند و حال آنکه در روایات شان کلمه آل محمد آمده

ثانیاً؛ کلمه «صحبه» در روایات نیامده، ولی آنها هر موقع که می‌خواهند آل محمد را هم بیاورند، کلمه «صحبه» را هم اضافه می‌کنند و حال آنکه کلمه «صحبه» در روایات نیامده است.

پس آنجا که صلوات بر پیغمبر (ص) می‌فرستند، لفظ «آل» را حذف می‌کنند، آنجا که آل را می‌آورند، برای اینکه از اهمیت آن بکاهند و کم کنند، کلمه «صحبه» را هم ضمیمه می‌کنند، در تمام روایات اهل سنت، حتی یک مورد را هم نداریم که پیغمبر بر «صحب» صلوات فرستاده باشد.

پرسش

ممکن است کسی بگوید که خودِ پیغمبر بر بعضی از صحابه صلوات فرستاد، مثلاً ابن أبی اوفی خدمت پیغمبر زکات آورد، خداوند منان فرمود: « خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيهِمْ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ»[5] پیغمبر فرمود:« اللهم صلّ‌علی ابن أبی أوفی»، پس خودِ پیغمبر اکرم (ص) بر صحابه صلوات فرستاده است، پس چطور شما می‌گویید که ما در روایات صلوات بر صحب نداریم؟

پاسخ

جوابش این است که مدعای شما اعم، و دلیل تان اخص است، چون مدعای شما این است که بر همه «صحب» صلوات بفرستیم، و حال آنکه حضرت فقط بر ابن أبی اوفی صلوات فرستاده است.

ممکن است کسی بگوید که ما القای خصوصیت می‌کنیم، جوابش این است که القای خصوصیت نمی‌شود کرد، این صلوات بخاطر این بوده که طرف زکات آورده و هر کس که زکات بیاورد، الآن هم ما برای او صلوات می‌فرستیم. این ربطی به صحابه ندارد و این آیه مبارکه نمی‌تواند دلیل بر صلوات بر صحب باشد، و اگر بخواهید این آیه را به عنوان دلیل اقامه کنید، این آیه مربوط به مُؤدِّی زکات است نه مربوط به صحابه.

ابن حجر عسقلانی چه می‌گوید؟

ابن حجر عسقلانی در کتاب «الصواعق المحرقة»‌ از پیغمبر اکرم (ص) نقل می‌کند که حضرت فرمود صلات دُم بریده برای من نفرستید، از حضرت سوال کردند که صلات دم بریده و ابتر چیست؟ فرمود صلات ابتر این است که بر من صلوات بفرستید، ولی آل را به دنبالش نیاورید.

و بذلک یُعلَمُ أنّ الصلوات علی النّبی (ص) بحذف الآل یخالف ما أمر به النبیّ ص و أعجب منه أنّه حذفوا الآل، و عند ما اتوا بالآل، أضافوا إلیه (و صحبه) مع أنّه لم یرد فی أیِّ آیة، أو حدیث أنّ النّبی (ص) صلّی علی الصحابة بما هم صحابة.

فإن قلت: إنّه سبحانه أمر النّبیّ (ص) أن یُصَلِّی من یأخذ منهم الزکاة، و قال:« خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيهِمْ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ»

یلاحظ علیه: بأنّ الآیة ناظرة إلی الصلاة علی من یُؤدِّی زکاة ماله من غیر فرق بین الصحابی و غیره، و لیس کلّ صحابی أدّی زکاة ماله إلی النّبیّ (ص) ولذلک أفتی الفقهاء باستحباب الصلاة علی المُؤَدِّی للزکاة حین أدائها، و أیّ صلة للآیة بالصلاة علی الصحابی فی کلّ وقت.

أضف إلی ذلک أنّ حذف الآل – مضافاً إلی أنّة علی خلاف ما روی فی تعلیم النّبی (ص) – یخالف ما روی عنه (ص) أنّه قال:« لا تصلّوا علیّ الصلاة البتراء» فقالوا: و ما الصلاة البتراء؟ قال: تقولوا «اللّهم صل علی محمد و تمسکون، بل قولوا:« اللّهم صلّ علی محمدی و علی آل محمد»، ثم نقل (ابن حجر عسقلانی) عن الإمام الشافعی قوله:

یَا آلَ بَیتِ رَسولِ الله حُبُّکُمُ *** فَرضٌ مِنَ الله فی القُرآنِ أنزَلَهُ کَفاکُم مِن عظیمِ القَدرِ أنّکُم *** مَن لَم یُصلِّ عَلَیکُم لَا صَلَاةَ لَهُ

-ای خاندان نبوّت، محبّت شما فرضی است که از جانب خداوند در قرآن آمده است.

همین در عظمت شأن شما کافی است، آنکس شما را در نماز درود نگفت، نمازی ندارد، (نمازش درست نیست.

فقال: فیحتمل لا صلاة له صحیحة، فیکون موافقاً لقوله بوجوب الصلاة علی الآل، و یحتمل لا صلاة کاملة، فیوافق أظهر قولیه»[6]

تا دو مرحله را خواندیم، روایت کعب را خواندیم، ثانیاً گفتیم که پیغمبر اکرم فرمود: «لا تصلّوا علیّ صلاة البتراء» با این دو مرحله ثابت کردیم که حتماً صلوات بر «آل» لازم است، چون هم روایت کعب این مطلب را می‌رساند و هم روایت ابن حجر عسقلانی.

 

دلیل سوم بر لزوم صلوات بر آل

من علاوه بر روایت کعب، و روایت ابن حجر عسقلانی، دلیل سوم هم بر لزوم صلوات بر آل می‌آورم و آن اینکه خداوند بر اهل مصیبت صلوات می‌فرستد، یعنی کسانی که مصیبت زده‌ هستند.

نحن نغضّ النظر عمّا ذکرنا من الدلیل، من عطف الآل علی النّبی (ص) فی الصلاة غیر أنّا نقول إنّه سبحانه صلّی علی المصابین بمصیبة و قال:

«وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ» الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيهِ رَاجِعُونَ»

أُولَئِكَ عَلَيهِمْ صَلَوَاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ»[7]

قطعا همه شما را با چيزي از ترس، گرسنگي، و کاهش در مالها و جانها و ميوه‌ها، آزمايش مي‌کنيم؛ و بشارت ده به استقامت‌کنندگان!

آنها که هر گاه مصيبتي به ايشان مي‌رسد، مي‌گويند: «ما از آن خدائيم؛ و به سوي او بازمي‌گرديم!»

ينها، همانها هستند که الطاف و رحمت خدا شامل حالشان شده؛ و آنها هستند هدايت‌يافتگان!

خداوند بر اهل مصیبت صلوات می‌فرستد، اهل بیت پیغمبر اکرم (ص) بعد از آنحضرت مصیبت زده شدند و هرکدام به نحوی به شهادت رسیدند.

أو لیس الآل من مصادیق هذه الآیة، و هل یخفی علی من له إلمام بتاریخ حیاة الآل و العترة الطاهرة بعد رحیل النبیّ (ص) أنّهم أصیبوا بمصائب کثیرة، بین مقتول ومسموم و مسجون، و کفی فی ذلک دراسة مأساة کربلاء، فقد قُتِلَ فی یوم واحد ریحانة الرسول (ص) سلام الله علیه مع أولاده و أولاد أخیه و أصحابه عطشاناً، و سُبِیَت نساؤُهُ و عیاله، و حملن من بلد إلی بلد علی الإبل الهزل.

و نعم ما یقول الشاعر:

سل کربلاء و یومها المشهودا *** و سل السهول و سل هناک البیداوسل النجوم البیض تعلم أنّها *** صارت علی هول المصائب سوداهذی الفواطم من بنات محمد *** یلبسن من خوف المصیر بروداً ما کان یسمع غیر ولولة النسا *** و صیاحنّ یفجر الجلموداالاستماع و الانصات عند قراءة القرآن

قال تعالی: « وَإِذَا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَأَنْصِتُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ»[8]

هنگامي که قرآن خوانده شود، گوش فرا دهيد و خاموش باشيد؛ شايد مشمول رحمت خدا شويد!

معنای مفردات آیه

ما نخست باید مفردات آیه مبارکه را معنی کنیم تا برسیم به تفسیرش، در مفردات آیه مبارکه، باید بدانیم که معنای:« فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَأَنْصِتُوا» چیست؟ نوع مفسرین می‌گویند اینها عطف تفسیری‌اند، یعنی برای هر کدام معنی جداگانه قائل نیستند، اما مرحوم فاضل مقداد در کتاب «کنزل العرفان» می‌گوید:« فَاسْتَمِعُوا» به معنای شنیدن است، ولی کلمه: «أَنْصِتُوا» معنایش این است که آماده بشویم و قرآن را به دقت گوش بدهیم، یک سماع داریم، یک پذیریش سماع داریم، « فَاسْتَمِعُوا»، مجرد از قبول است و به معنای «فاسمعوا» است، اما کلمه «أَنْصِتُوا» به معنای گوش دادن با آمادگی و همراه با سکون و سکوت است.

اما نوع مفسرین می‌گویند هردو به یک معنی می‌باشند و عطف شان عطف تفسیری است، ایشان (فاضل مقداد) آمده « فَاسْتَمِعُوا» را تجرید از قبول کرده و گفته به معنای « اسمعوا» است، «أَنْصِتُوا» را هم به معنای پذیرش گرفته، یعنی سماعی که از روی پذیرش و آمادگی باشد، به بیان دیگر: «أَنْصِتُوا» به معنای با توجه گوش دادن است.

ولی از روایات استفاده می‌شود که «انصات» به معنای سکوت است،« وَإِذَا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَأَنْصِتُوا» أی «أسکتوا» از روایت استفاده می شود که «انصات» به معنای سکوت است.

و لکنّ الظاهر من الحدیث النبوی (ص) أنّ الانصات هو السکوت، ففی الحدیث:« جَاءَ رَجُلٌ إِلَى النَّبِيِّ ص فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ مَا حَقُّ الْعِلْمِ قَالَ الْإِنْصَاتُ لَهُ قَالَ ثُمَّ مَهْ قَالَ الِاسْتِمَاعُ لَهُ قَالَ ثُمَّ مَهْ قَالَ الْحِفْظُ لَهُ قَالَ ثُمَّ مَهْ قَالَ ثُمَّ الْعَمَلُ بِهِ قَالَ ثُمَّ مَهْ قَالَ ثُمَّ نَشْرُهُ»[9]

بنابراین، ما هردو قول را قبول نکردیم، قول می‌گوید این دو (فاسْتَمِعُوا لَهُ وَأَنْصِتُوا) عطف تفسیری‌اند.

قول دوم می‌گفت اولی مجرد شنیدن است، دومی شنیدن همراه با قبول و پذیرش است ، ولی از قرآن و اخبار استفاده می‌شود که بشنوید و ساکت باشید، گاهی ممکن است انسان چیزی را هم بشنود و در حال هم حرف بزند، ولی قرآن می‌گوید هم بشنوید و گوش کنید و هم در حین شنیدن سکوت را رعایت نمایید، یعنی حرف نزیند.

پس معنای آیه مبارکه این است که هگنام قرائت قرآن، آن را گوش کنید و حرف هم نزنید.

 


[3] سنن نسائی، النسائی، ج3، ص48.

BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo