درس خارج فقه آیت الله سبحانی

موضوع: فقه القرآن

«فَاصْبِرْ عَلَى مَا يقُولُونَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ الْغُرُوبِ      وَمِنَ اللَّيلِ فَسَبِّحْهُ وَأَدْبَارَ السُّجُودِ»[1]

و معنی الآیة: سبّح حامداً ربّک قبل الطلوع و قبل الغروب ولو حُمِلَ التسبیح علی ظاهره تُحمل الآیة علی استحبابه فی هذه الفترات، ولو حمل علی الصلاة فالصلاة قبل طلوع الشمس: الفجر، و قبل الغروب: الظهر و العصر، و المراد بقوله: (وَمِنَ اللَّيلِ) العشاءان . و فی الآیة دلالة واضحة علی سعة أوقات الصلوات.

أما قوله تعالی: ( وَأَدْبَارَ السُّجُودِ) فیراد به الرکعتان بعد المغرب و قد روی ذلک عن علی علیه السلام و الحسن علیه السلام، وبن عباس ، و مجاهد، و إبراهیم النخعی، و غیرهم .أو الرکعتان بعد صلاة العشاء، أعنی المسمی بالعتمة.

حصیلة الآیات: هو امتداد وقت الصلاتین الظهرین من الزوال إلی المغرب، و امتداد وقت صلاة العشائین من المغرب إلی غسق اللیل، غیر أن الأخذ بالإطلاق إنما یصح إذا لم یرد فی السنة الشریفة ما یحدد أوقات الصلاة علی نحو تکون السنة مقیدة لإطلاقات الکتاب ، فعلی الفقیه دراسة الروایات ، حتی یتبیّن مقدار التقیید.

1: مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: « إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ دَخَلَ الْوَقْتَانِ الظُّهْرُ وَ الْعَصْرُ فَإِذَا غَابَتِ الشَّمْسُ دَخَلَ الْوَقْتَانِ الْمَغْرِبُ وَ الْعِشَاءُ الْآخِرَةُ »[2] .

2: روی الشیخ باسناده عَنْ عُبَيْدِ بْنِ زُرَارَةَ قَالَ: « سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ وَقْتِ الظُّهْرِ وَ الْعَصْرِ فَقَالَ إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ دَخَلَ وَقْتُ الظُّهْرِ وَ الْعَصْرِ جَمِيعاً إِلَّا أَنَّ هَذِهِ قَبْلَ هَذِهِ ثُمَّ أَنْتَ فِي وَقْتٍ مِنْهُمَا جَمِيعاً حَتَّى تَغِيبَ الشَّمْس‌»[3]

3: روی الشیخ باسناده عن دَاوُدُ بْنُ فَرْقَدٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: « إِذَا غَابَتِ الشَّمْسُ فَقَدْ دَخَلَ وَقْتُ الْمَغْرِبِ حَتَّى يَمْضِيَ مِقْدَارُ مَا يُصَلِّي الْمُصَلِّي ثَلَاثَ رَكَعَاتٍ فَإِذَا مَضَى ذَلِكَ فَقَدْ دَخَلَ وَقْتُ الْمَغْرِبِ وَ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ حَتَّى يَبْقَى مِنِ انْتِصَافِ اللَّيْلِ مِقْدَارُ مَا يُصَلِّي الْمُصَلِّي أَرْبَعَ رَكَعَاتٍ وَ إِذَا بَقِيَ مِقْدَارُ ذَلِكَ فَقَدْ خَرَجَ وَقْتُ الْمَغْرِبِ وَ بَقِيَ وَقْتُ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ إِلَى انْتِصَافِ اللَّيْل‌»[4]

روایات ما تا اینجا صاف و روشن است « إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ دَخَلَ الْوَقْتَانِ الظُّهْرُ وَ الْعَصْرُ، فَإِذَا غَابَتِ الشَّمْسُ دَخَلَ الْوَقْتَانِ الْمَغْرِبُ وَ الْعِشَاءُ الْآخِرَةُ » غایة ما فی الباب نماز ظهر و عصر هر کدام یک وقت مختص دارد، و هکذا مغرب و عشا یک وقت مختص دارد، الباقی وقت مشترک است «فلکلّ صلاة وقت مختص و وقت مشترک» به اندازه چهار رکعت از اول زوال، وقت مختص نماز ظهر است و هکذا به اندازه چهار رکعت مانده به مغرب، وقت مختص به نماز عصر است، در مغرب هم به اندازه سه رکعت از اول مغرب، وقت نماز مغرب است، به اندازه چهار رکعت به نصف شب مانده، ‌وقت نماز عشاست، بقیه اوقات بین نماز مغرب و عشا مشترک است و عمل شیعه تا حدی بر همین اساس است.

روایات صنف دوم می‌گوید وقت نماز ظهر، إذا زالت الشمس وقتش است تا قامتان، مراد از قامتان قد انسان است، مراد از قامت، سایه انسان است،‌هنگامی که ظهر می‌شود، انسان اگر بایستد، به اندازه قامت انسان سایه نیست، خیلی سایه کمی است، می‌فرماید وقت نماز ظهر از اول زوال است تا سایه انسان به اندازه دو قامتش برسد، وقت نماز ظهر از اول زوال است تا قامت، کما اینکه وقت نماز عصر هم از قامت است إلی قامتین (تا دو قامت) از آن به بعد نماز قضا می‌شود، این روایات را چه کنیم، مراد از قامت هم ظل و سایه قامت است. طبق این روایات وقت ظهر از اول زوال است تا قامت، وقت نماز عصر هم از قامت است إلی قامتین، این روایات را چه کنیم.

ما تضافر عن أئمة أهل البیت من تحدید فریضة الظهر و العصر تارة بصیرورة الظلّ قامة و قامتین، و أخری بصیرورته ذراعاً و ذراعین، و ثالثة قدماً و قدمین، و نذکر الکلّ من العناوین الثلاثة روایتین:

1: روی الشیخ فی التهذیب عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَكِيمٍ قَالَ: « سَمِعْتُ الْعَبْدَ الصَّالِحَ ع وَ هُوَ يَقُولُ إِنَّ أَوَّلَ وَقْتِ الظُّهْرِ زَوَالُ الشَّمْسِ وَ آخِرَ وَقْتِهَا قَامَةٌ مِنَ الزَّوَالِ وَ أَوَّلَ وَقْتِ الْعَصْرِ قَامَةٌ وَ آخِرَ وَقْتِهَا قَامَتَانِ قُلْتُ فِي الشِّتَاءِ وَ الصَّيْفِ سَوَاءٌ قَالَ نَعَمْ»[5]

2: عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْوَشَّاءِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ ع قَالَ: « سَأَلْتُهُ عَنْ وَقْتِ الظُّهْرِ وَ الْعَصْرِ فَقَالَ وَقْتُ الظُّهْرِ إِذَا زَاغَتِ الشَّمْسُ إِلَى أَنْ يَذْهَبَ الظِّلُّ قَامَةً وَ وَقْتُ الْعَصْرِ قَامَةٌ وَ نِصْفٌ إِلَى قَامَتَيْنِ»[6]

1: مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ جَمِيعاً عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ وَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِيرَةِ جَمِيعاً عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي حَدِيثٍ قَالَ: « كَانَ حَائِطُ مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ ص‌ قَبْلَ أَنْ يُظَلَّلَ قَامَةً وَ كَانَ إِذَا كَانَ الْفَيْ‌ءُ ذِرَاعاً وَ هُوَ قَدْرُ مَرْبِضِ عَنْزٍ صَلَّى الظُّهْرَ فَإِذَا كَانَ ضِعْفَ ذَلِكَ صَلَّى الْعَصْرَ»[7]

این روایت می‌گوید وقت نماز ظهر زوال شمس نیست، بلکه هر موقع سایه به مقدار یک ذراع شد، وقت نماز وقت ظهر داخل می‌شود، هر وقت سایه انسان به مقدار ذراعین شد، وقت نماز عصر داخل می‌شود ولذا این صنف هم با صنف قبلی اختلاف دارند، چون اولی می‌گوید وقت نماز ظهر از اول زوال است إلی القامة ( قامت همان ذراع است)

وقت نماز عصر هم من القامة إلی القامتین (یعنی از یک ذراع است تا ذراعین) اما اول وقت را معتبر می‌شمرد، ولی این صنف اصلاً به اول وقت ارزش قائل نیست، فقط معتقد است که میزان قامت رسیدن سایه است به اندازه یک قامت انسان در نماز ظهر، هر وقت سایه به اندازه دوقامت انسان شد، آن وقت نماز عصر را بخوان.

2: عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ إِسْمَاعِيلَ الْجُعْفِيِّ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: « كَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص إِذَا كَانَ فَيْ‌ءُ الْجِدَارِ ذِرَاعاً صَلَّى الظُّهْرَ وَ إِذَا كَانَ ذِرَاعَيْنِ صَلَّى الْعَصْرَ قَالَ قُلْتُ: إِنَّ الْجِدَارَ يَخْتَلِفُ بَعْضُهَا قَصِيرٌ وَ بَعْضُهَا طَوِيلٌ فَقَالَ كَانَ جِدَارُ مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ ص يَوْمَئِذٍ قَامَةً»[8]

پس ما تا اینجا سه دسته و سه صنف روایات را خواندیم، صنف چهارم باقی ماند که در جلسه آینده می‌خوانیم، حال باید دید که چگونه این روایات را جمع کنیم، مرحوم آیت الله بروجردی این روایات را جمع کرده، شیخ نیز در تهذیب الأحکام این روایات را جمع کرده، مرحوم فیض هم جمع کرده است.