< فهرست دروس

درس خارج فقه آیت الله سبحانی

96/06/14

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: حرمت ربا از نظر کتاب، سنت و اجماع

بعضی از علمای مصر گفته اند: آیاتی که در حرمت ربا آمده، ناظر به ربای جاهلی است، در ربای جاهلی از اول شرط زیادی نمی کردند، اگر سر وقت بدهی را می پرداختند ، به او کاری نداشتند، اما اگر مهلت خواهی می کردند، در آنجا افزایش می دادند، به این می گویند ربای جاهلی.

این گروه از علمای مصر که معتقدند: آیات قرآن ناظر به این رباست (یعنی ربای جاهلی)، اما ربایی که از اول شرط افزایش کنند، آیات آنها را شامل نیست.

جواب

ما در جواب گفتیم:

اولاً، آیات قران اطلاق دارد، حرّم الربا، ربا به معنای افزایش است، این اطلاق دارد فلذا فرق نمی کند که افزایش در اول کار باشد یا در آخر کار.

ثانیاً؛ عرض کردیم ریشه ربا در یهود است، ربای یهود ربطی به ربای جاهلیت ندارد، ربای جاهلیت مال عرب هاست، یهود کار به عرب ها نداشتند، ربای آنها مطلق بود، بلکه همان قسم اول بود.

ثالثاً؛ جناب فخر رازی در تفسیرش می نویسد که ربا در جاهلیت بر دو گونه بوده است، هم ربا در اول کار و هم ربا در آخر کار.

تا کنون بحث ما یکنوع بحث مقدماتی بود، ولی اینک وارد متن کتاب می شویم، حضرت امام مسائل ربا را در دو کتاب بحث نموده است، یکی در کتاب ربا، دیگری در کتاب دین، ولی اگر همه اینها را یکجا جمع کرده بود، خیلی برای ما آسان بود ولذا من هردو را جمع کردم، یعنی آنچه را که ایشان (حضرت امام ره) در کتاب ربا گفته و آنچه را در کتاب دین فرموده، همه را جمع کرده و یکجا بحث می کنیم، البته علت اینکه ایشان آن را در دو کتاب بحث نموده است، چون در وسیلة النجاة مرحوم اصفهانی در دو جا بحث شده، ایشان هم ناگزیر شده که آن را در دو کتاب بحث نمایند.

ولی ما مطالب هر دو کتاب را یکجا مورد بررسی قرار می دهیم، قهراً بحث ما در دو فصل انجام می گیرد، فصل اول در ربای معاوضی است، فصل دوم در ربای قرضی می باشد، تمام بحث ما در این چند ماه در اطراف همین دو فصل خواهد بود.

اقسام ربا

باید توجه داشت که ربا بر دو قسم است:

الف؛ ربای معاوضی.

ب؛ ربای قرضی .

ربای معاوضی این است که دو همجنس را که از قبیل مکیل و موزونند، اگر بخواهند معاوضه کنند، باید کم و زیاد نباشد، قند و شکر را اگر بخواهند معاوضه کنند، باید یکسان باشند و اگر یکی نسبت به دیگری کم و زیاد بشود، زیادی ربا خواهد بود و حرام، و به آن ربای معاوضی می گویند.

البته اهل سنت از ربای معاملی و معاوضی، تعبیر می کنند به ربای فضلی، چنانچه از ربای قرضی، تعبیر می کند به ربای نسیئه.

اصطلاح اهل سنت

اصطلاح شیعه با اصطلاح اهل سنت فرق می کند، اصطلاح ما ربای معاوضی و ربای قرضی است، اما اصطلاح آنها (اهل سنت)ا چیز دیگر است، یعنی آنها به جای ربای معاوضی، ربای فضلی می گویند، از ربای قرضی تعبیر می آورند به : «الربا النسیئه»، کارهای بانک را می گویند:« الربا النسیئه».

البته هردو اصطلاح ناظر به یک حقیقت است، منتها ما اصطلاح خود را به کار می بریم

الفصل الأوّل: فی الربا المعاوضی

بررسی ربای معاوضی

اگر انسان احد المتماثلین (که از قبیل مکیل و موزون هستند) به متماثل دیگر بفروشد، نباید افزایش داشت باشد، چه افزایش عینی، مثل اینکه قند ما عبارت است ده من و ده سیر، اما شکر ما عبارت است از ده من و صد سیر، مسلماً شکر ارزانتر از قند است، نباید افزایش عینی داشته باشد، و هکذا نباید افزایش حکمی داشته باشد، افزایش حکمی این است که دو من گندم را با هم معاوضه کنند، منتها یکی بر دیگری شرط می کند که یک پیراهن هم برای او بدوزد، به این می گویند افزایش حکمی، در حقیقت افزایش حکمی این است که از همجنس خودش نباشد.

حضرت امام برای افزایش حکمی مثال دیگر می زند که مطابق روایات است و آن اینکه: صد من گندم را با صد من گندم دیگر معامله می کنند، اما یکی نقد است و دیگری نسیه، نسیه خودش زیادی حکمی دارد،« لأنّ لأجل قسطاً من الثمن»، اتفاقاً روایات نیز همین را می رساند، یعنی روایات می فرمایند اگر دو همجنس را عوض می کنی، کلمه:« یداً بید» دارد، یعنی هردو باید نقد باشد، نه اینکه یکی نقد باشد و دیگری نسیه.

پریش

آیا عقلائی است که دو جنس را با هم نقداً معاوضه کنند بدون اینکه تفاوتی میان آنها باشد، البته در بعضی موارد معقول است مثل اینکه قند را با شکر عوض کنند، گندم داخلی(ایرانی) را با گندم خارجی (پاکستانی) عوض کنند، اما نسیه چطور؟ ده من گندم نقد می دهم، ده من گندم نسیه می گیرم، این عاقلانه نیست، نقداً اشکالی ندارد، گندم داخلی (ایرانی) را می دهم، گندم خارجی (پاکستانی) می گیرم، برنج داخلی می گیرم، برنج خارجی می دهم، نقداً ممکن است، نسیه اش چطور است؟ گندمی را نقد می دهم، یعنی همان گندم را نسیه گیرم، برنج را نقد می دهم، عین همان مکیل را نسیه می گیرم، این کی می شود؟

پاسخ

این در یک صورت معقول است و آن این است که نقد گران قیمت نباشد، نسیه گران قیمت باشد، در فصل تابستان برنج خارجی (پاکستانی) را به طرف می دهم، بعد از یکسال از شما برنج داخلی می گیرم، این عقلائی است، منتها این حرام است.

بنابراین، اشکالی ندارد که گاهی نسیه هم انجام بدهند، به شرط اینکه یکی اجود باشد و دیگری غیر اجود، و الا اگر هردو اجود باشند، آن می شود قرض، نه معاوضه. ده من برنج داخلی می دهم، ده ماه دیگر هم برنج خارجی می گیرم، این می شود قرض، اگر بخواهد بیع باشد، حتماً باید یکی بهتر باشد و دیگری غیر بهتر، برنج خارجی نقداً بدهم، بعد از ده ماه دیگر برنج ایرانی بگیرم، می فرماید این هم رباست، منتها ربای حکمی.

اول باید روایات را بخوانیم، خوشبختانه روایات هم از طرف اهل سنت و هم از طرف شیعه یکسان است و این نشان می دهد که هردو از مصدر وحی سرچشمه گرفته است، یعنی هردو طائفه معتقدند: اگر متماثلین را مبادله کردیم یا فروختیم، باید یکسان باشند، هم باید در آن زیادی عینی نباشد و هم زیادی حکمی نباشد، روایات را می خوانم، من ابتدا روایات اهل سنت را می خوانم، ابن حجر عسقلانی کتابی دارد بنام:« بلوغ المرام»، روایات فقهی صحاح و سنن را در این کتاب جمع کرده است و ما هم به روایات فقهی نیاز داریم ولذا من روایات را از این کتاب گرفتم.

متن تحریر الوسیله

«وهو قسمان: معاملیّ و قرضیّ، أمّا الأوّل فهو بیع أحد المثلین بالآخر مع زیادة عینیة کبیع منّ من الحنطة بمئین أو بمن و درهم، أو حکمیة کمنّ منها نقداً بمنّ منها نسیئة»[1] . [2]

اشتهر بین الفقهاء تقسیم الربا إلی قسمین، فعبّر فقهاء الإمامة عن القسمین بقولهم:

1؛ الربا المعاملی2؛ القرضی.

و المعروف بین فقهاء السنّة التعبیر عن القسمین بالربا الفضلی، و الربا النسیئی، و الفرق بینهما (بین ربای معاوضی و ربای قرضی) واضح، فالأوّل عبارة عن بیع المتماثلین (أو مطلق معاوضة المتماثلین) بالفضل کأن یبیع کیلو من الحنطة بکیلو من الحنطة بإضافة بشیئ، سواء کانت الإضافة عینیة کأن یقول بکیلو حنطة منضماً بدرهم، أو حکمیاً کما إذا باع مائة کیلو من حنطة، بمائة کیلو من حنطة و شرط معه أن یخیط له ثوباً.

و أمّا الربا القرضی و هو الفصل الثانی من الرسالة، و سیأتی البحث فیه من المصنّف فی کتاب الدین، و کان الحقیق علیه (ره) دراسة القسمین فی مکان واحد – حضرت امام ربای معاوضی را در کتاب ربا بحث کرده، ربای قرضی را در کتاب دین بحث نموده است، ولی همه را یکجا بحث می کنم.

تعریف الربا المعاوضی

ثمّ إنّه (ره) عرّف الربا المعاوضی بقوله: فهو أحد مثلین بالآخر مع زیادة عینیة، ثمّ مثّل بما فی المتن«أو حکمیة» کما تقدّم منّا إذا کان أحد المثل نقداً و الآخر نسیئة.

ما عرض کردیم که باید یکی خوب و دیگری خوب تر باشد و الا اگر هردو ازهر نظر مثل هم باشند، به آن قرض می گویند نه بیع، یعنی به آن بیع نمی گویند،.

ثمّ إنّ الدلیل علی حرمة بیع المتماثلین بالآخر مع الزیادة هو الروایات المتضافرة عن الفریقین بحیث تجعل المسألة أمراً و اضحاً لا شبهة فیه، فلنذکر ما رواه أهل السنّة:

1: ما رواه أبو سعید الخدری أنّ رسول الله ص الله علیه و آله قال: « لا تببعوا الذهب بالذهب إلّا مثلاً بمثل، و لا تشفّوا بعضها علی بعض – شفّافش نکنید، یعنی اینکه یکی را برّاق کنید و دیگری را غیر برّاق،- و لا تبیعوا الورق بالورق – ورق در اصطلاح روایات اهل بیت ع به نقره می گویند - إلّا مثلاً بمثل، و لا تشفّوا[3] بعضها علی بعض، و لا تبیعوا منها غائباً[4] بناجز[5] »[6] متفق علیه ( أی رواه الشیخان فی صحیحهما) و هذا أفضل ما روی فی الباب.

2: ما رواه عبادة الصامت، قال: قال رسول الله صلیّ الله علیه و آله: «الذهب بالذهب، و الفضّة بالفضّة، و البرّ (گندم) بالبرّ(گندم)، و الشعیر بالشعیر، و التمر بالتمر، و الملح بالملح، مثلاً بمثل، سواء بسواء، یداً بید، فإذا اختلفت هذه الأصناف – یکی گندم است و دیگری برنج، - فبیعوا کیف شئتم إذا کان یداً بید» رواه مسلم[7] .

نباید یکی نقد باشد و دیگری نسیه، این در جایی است که یکی افضل باشد و دیگری افضل نباشد، غیر افضل را می دهد، یکسال دیگر افضل را می گیرد، می فرماید این ربا و حرام است.

البته بحث خواهیم کرد حتی در جایی که دو جنس مخالفند، یکی گندم است و دیگری نخود، اگر بخواهند معاوضه کنند، باید« یداً بید» باشد، این محل بحث است، در جایی که متماثل باشند، یداً بیدش قطعی است، اما آنجا که متماثل نباشند، مانند جایی که یکی گندم است و دیگری نخود، آنجا هم می گویند یداً بید باشد، این را در آینده می خوانیم.

ثمّ إنّ قوله: «ید بید» قید للجواز، إی إنما یجوز إذا کانت المعاوضة نقداً، لا نسیئة، و إلّا یزید أحد العوضین بزیادة حکمیة، لأنّ للأجل قسطاً من الثمن.

هذا ما رواه أهل السنّة، و أمّا ما روی عن أئمة أهل البیت صلّی الله علیهم اجمعین فنذکر منه ما یلی:

1: ما روه الکلینی بسند کالصحیح ٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: « قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع:« أَ يَجُوزُ قَفِيزٌ[8] مِنْ حِنْطَةٍ بِقَفِيزَيْنِ مِنْ شَعِيرٍ فَقَالَ لَا يَجُوزُ إِلَّا مِثْلًا بِمِثْلٍ، ثُمَّ قَالَ إِنَّ الشَّعِيرَ مِنَ الْحِنْطَةِ»[9]

گندم وشعیر (جو) در نظر عرف دو جنس هستند، اما از نظر روایات اینها جنس واحد به حساب می آیند، البته این تعبد است و ال گندم یک چیز است و شعیر و جو جنس دیگرمی باشد.

2: ما رواه الکلینی بسند صحیح َ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قَالَ: « لَا يُبَاعُ مَخْتُومَانِ مِنْ شَعِيرٍ بِمَخْتُومٍ[10] مِنْ حِنْطَةٍ وَ لَا يُبَاعُ إِلَّا مِثْلًا بِمِثْلٍ وَ التَّمْرُ مِثْلُ ذَلِك‌»[11]

 

3: ما رواه الکلینی بسند موثّق، موثقة سماعة: قال سألته عن الحنطة و الشعیر فقال: « إذا کانا سواء فلا بأس»[12]

4: ما رواه الشیخ بسند صحیح ٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ قَيْسٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: « قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع: لَا تَبِعِ الْحِنْطَةَ بِالشَّعِيرِ إِلَّا يَداً بِيَدٍ وَ لَا تَبِعْ قَفِيزاً مِنْ حِنْطَةٍ بِقَفِيزَيْنِ مِنْ شَعِير»[13]

این حدیث هردو را گفته، یعنی هم زیادی حکمی را گفته و هم زیادی عینی را.

بحث جلسه آینده در این باره است که آیا این مسأله مخصوص بیع است یا علاوه بر بیع، در صلح و جاهای دیگر هم جریان دارد؟

 


[1] تحریر الوسیله، روح الله الموسوی الخمینی، ج2، ص422.
[3] أی تفضلوا و تزیدو، اهل سنت تشفّوا را به گونه دیگر معنی کرده اند، تشفّوا، به معنای « تزیدوا» گرفته اند، شفاف را به معنای زیادی گرفته اند، شاید معنای آنها بهتر از معنای من باشد.
[4] غائب، به معنای نسیه.
[5] ناجز، به معنای نقد است.
[6] بلوغ المرام لإبن حجر العسقلانی، ص176، باب الربا، برقم3.
[7] بلوغ المرام لإبن حجر العسقلانی، ص176، باب الربا، برقم4.
[8] قفیز، یک کیل بوده، اینکه چند من بوده یا چند کیلو، معلوم نیست.
[10] مختوم، یعنی صبره ای که به آن مهر زده اند.

BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo