< فهرست دروس

درس خارج فقه آیت الله سبحانی

91/12/13

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: وجوب قضای نماز های فوت شده

بحث ما در باره فوت صلات جمعه است، اگر از کسی نماز جمعه فوت شود، به این معنا که امامی نباشد و نماز جمعه برگزار نشود یا امامی باشد و نماز جمعه نخواند، آیا این قضا دارد یا قضا ندارد؟

البته طبیعت مسئله روشن است، یعنی اگر دلیل هم نداشته باشیم روشن است، نماز جمعه اصلاً خصوصیتش با روز جمعه و با آن اجتماع خاصی است، اگر بخواهد قضا کند یا روز شنبه باید قضا کند که مسلماً جمعه نیست و آن شرائط نیست، اگر جمعه دیگر بخواهد قضا کند، دو جمعه در یک روز معنا ندارد، اگر کسی خود مسئله را تجزیه و تحلیل کند، نماز جمعه بطبعه قضا ندارد، اما اینکه معصیت دارد یا نه؟ آن یک مسئله‌ای دیگری است، بنابراین،‌چندان نیازی به تفصیل نیست، ولی در عین حال آقایان این مسئله را گسترش داده‌اند و بحث کرده‌اند، با دو روایت استدلال کرده‌اند که اگر از کسی نماز جمعه فوت شد، قضا ندارد.

روایت حلبی

1: محمد بن یعقوب، عن علیّ بن إبراهیم ، عن أبیه ، عن ابن أبی عمیر، عن حمّاد ابن عثمان، عن الحلبی ، قال:سألت أباعبدالله (علیه السلام) عمن لم یدرک الخطبة یوم الجمعة قال: «یصلّی رکعتین، فان فاتته الصلاة فلم یدرکها فلیصلّ أربعاً، قال: إذا أدرکت الامام قبل أن یرکع الرکعة الأخیرة فقد أدرکت الصلاة و إن أنت أدرکته بعد ما رکع فهی الظهر أربع». [1]

روایت عبد الرحمن العزرمی

2: و باسناده عن أحمد بن محمد، عن علی بن الحکم، عن عبدالرحمن العرزمی عن أبی عبدالله (علیه السلام) قال: «إذا أدرکت الامام یوم الجمعة و قد سبقک برکعة فإضف إلیها رکعة أخری واجهر فیها، فان أدرکته و هو یتشهد فصلّ أربعاً»[2] با این دو روایت استدلال کرده‌اند.

مرحوم حاج آقا رضا همدانی در کتاب «مصباح الفقیه» می‌گوید این دو روایت اصلاً ارتباطی به مسئله‌ی ما ندارد، این دو روایت در جایی است که امامی است،‌نماز جمعه هم برگزار شده،‌یا من یک رکعت را درک کردم یا اصلاً درک نکردم،طبعاً من باید نماز ظهر را بخوانم، اگر یک رکعت را خواندم، رکعت دیگر را خودم می‌خوانم، اگر اصلاً درک نکردم، نماز ظهر را می‌خوانم، این غیر از مسئله ماست، مسئله‌ی ما درجایی است که اصلاً نماز ظهر عمداً یا غیر عمد بر گزار نشده ،‌نماز جمعه از من فوت شده،‌من چه کنم؟

بعد مرحوم حاج آقا رضا یک راهی را بیان کرده که من آن را نقل نمی‌کنم، آنچه را که من می‌توانم در اینجا بگویم منهای آن بیان اول، که اصلاً ماهیت صلات جمعه اصلاً قابل قضا نیست، آن این است که روایات صلات جمعه کلمه‌ی «ساعة» دارد.

وجب علی المکلّف الإتیان بصلاة واحدة و هی الجمعة الّتی حدّد وقتها بزوال الشمس إلی أن تمضی ساعة، روی زرارة عن أبی جعفر (علیه السلام) قال: «أول وقت الجمعة ساعة نزول الشمس إلی أن تمضی ساعة فحافظ علیها»[3]

پس نماز جمعه تا ساعت است،‌وقتی ساعت تمام شد، دیگر نماز جمعه از انسان مرتفع می‌شود (ارتفع)،‌واجب بر من ظهر خواهد بود،‌اگر من نماز ظهر را خواندم که فبها، اما اگر نماز ظهر را هم نخواندم، قضای ظهر بر من واجب است نه قضای جمعه.‌چرا؟ زیرا قضا همیشه تابع فائته‌ی آخر وقت است، فائته‌ی من در آخر وقت، نماز جمعه نیست، بلکه فائته‌ی من در آخر وقت نماز ظهر است نه جمعه، چون قضا تابع فائته‌ی آخر وقت است.

المسألة التاسعة: یجب قضاء غیر الیومیة- سوی العیدین – حتّی النافلة المنذورة فی وقت معیّن.

فروع مسئله

مرحوم سید در این مسئله سه فرع را متذکر است:

فرع اول

یک فرع این است همانطور که قضای یومیه واجب است، قضای نماز‌های غیر یومیه نیز واجب است، غیر یومیه مانند نماز آیات.

فرع دوم

فرع دوم در باره نافله‌منذورة است، مثلاً کسی نذر معین می‌کند و می‌گوید :«لله علیّ» بر اینکه من روز پنجشنبه ساعت نه یا ساعت ده صبح دو رکعت نماز بخوانم،ثوابش را هدیه کنم به حضرت زهرا (سلام الله علیها)،‌ولی این نماز از این آدم فوت شد عمداً یا سهواً،‌این هم قضا دارد.

فرع سوم

فرع سوم راجع به قضای صلات عیدین است.

پس در این مسئله سه فرع وجود دارد:

الف: قضاء نماز‌های غیر یومیة

ب: قضاء النافلة المنذورة فی وقت معین.

یقع الکلام فی موارد ثلاثة:

1: قضاء صلوات غیر الیومیة کصلاة الآیات.

2: قضاء صلاة العیدین.

3: قضاء النافلة المنذورة فی وقت معیّن.

اما اولی که قضاء صلوات غیر یومیه باشد مانند صلات آیات،‌گاهی نسبت به آن با دلیل عام استدلال می‌کنیم،‌و گاهی با دلیل خاص،‌دلیل عام عبارت است از روایت زرارة،‌دلیل خاص روایاتی است که در خود صلات آیات آمده است.

روایت زرارة

1: محمّد بن یعقوب، عن علیّ بن إبراهیم،‌عن أبیه، عن ابن أبی عمیر، عن ابن أذینة، عن زرارة ،‌عن أبی جعفر (علیه السلام):‌أنّه سئل عن رجل صلّی بغیر طهور أو نسی صلاة لم یصلّها أو نام عنها، فقال:

«یقضیها إذا ذکرها فی أیّ ساعة ذکرها من لیل أو نهار، فإذا دخل وقت الصلاة و لم یتمّ ما قد فاته فلیقض ما لم یتخوّف أن یذهب وقت هذه الصلاة الّتی قد حضرت و هذه أحقّ بوقتها فلیصلّها، فاذا قضاها فلیصّل ما فاته ممّا قد مضی، و لا یتطوع برکعة حتّی یقضی الفریضة کلّها» [4]

ولی ظاهراً این حدیث انصراف در صلوات یومیه دارد، مگر اینکه از کلمه‌ی «فات» استفاده کنیم یا از کلمه‌ی «فریضة»، بالأخرة صلات آیات هم عنوان فات را دارد و هم عنوان فریضه را.

2: محمّد بن علیّ بن الحسین بإسناده عن زرارة،‌عن أبی جعفر علیه السلام قال: «أربع صلوات یصلّیها الرّجل فی کلّ ساعة، صلاة فاتتک فمتی ذکرتها أدّیتها»[5]

این روایت اطلاق دارد، یعنی مثل اولی نیست،‌چون اولی منصرف بود به صلوات یومیه، اما این حدیث ظاهراً اطلاق دارد و اطلاقش همه را می‌گیرد.

1: «أربع صلوات یصلّیها الرّجل فی کلّ ساعة، صلاة فاتتک فمتی ذکرتها أدّیتها.

این اطلاق دارد، یعنی مثل اولی نیست،‌چون اولی انصراف داشت به صلوات یومیه،‌ولی این اطلاق دارد.

2:‌صلاة رکعتی طواف الفریضة.

3: صلاة الخسوف.

4: الصلاة علی المیّت».

هم اولش می‌تواند شاهد باشد، یعنی «فاتتک»، و هم آخرش می‌تواند شاهد باشد.

بنابراین، شکی نیست که صلات آیات قضا دارد،‌این دلیل عامش است.

پس گاهی با روایت زرارة استدلال کرده و گاهی با روایت فقیه استدلال کردیم، روایت زرارة ممکن است بگوییم که ناظر به صلوات یومیة است، ولی این روایت اعم است.

علاوه براین،‌در خود صلات آیات روایات فروانی داریم، آفتاب گرفتگی، اگر همه‌اش گرفته و تو نمی‌دانستی، قضا دارد،‌اما اگر برخی گرفته قضا ندارد،‌گاهی از اوقات روایات خاصة هم است.

روایات خاصة

1: محمد بن علیّ بن الحسین، بإسناده عن الفضیل بن یسار و محمد بن مسلم أنّهما قالا: قلنا لأبی جعفر (علیه السلام): أتقضی صلاة الخسوف من إذا أصبح فعلم، و إذا أمسی فعلم؟ قال:« إن کان القرصان إحترقا کلهما قضیت، و إن کان احترق بعضهما فلیس علیک القضاء»[6] پس اگر از صلات یومیه بگذریم،‌نماز آیات قضا دارد،‌یا دلیل عام داریم که روایت زرارة و روایت فقیه باشد و آنها می‌گفتند: «فاتتک». یا این روایت خاصه‌ای که در خود خسوف و کسوف آمده است.

فرع دوم

فرع دوم در باره نماز عیدین بود، نماز عیدین قطعاً قضا ندارد،‌چرا؟ چون عیدین، حکم جمعه را دارد و علاه براین، روایات هم داریم.

1: محمد بن الحسین بن سعید، عن ابن أبی عمیر،عن ابن أذینة، عن زرارة، عن أبی جعفر علیه السلام قال:

« من لم یصلّ مع الإمام فی جماعة یوم العید فلا صلاة له و لا قضاء علیه» [7]

اگر روز عید نماز نخواند، دیگر بعداً برای او قضائی نیست.

2: و عنه، عن صفوان، عن العلاء، عن محمد بن مسلم، عن أحدهما علیهما السلام قال: سألته عن الصّلاة یوم الفطر و الأضحی، فقال: «لیس صلاة إلّا مع إمام»[8]

در هر صورت این مسئله مسلم و قطعی است، یعنی ماهیت صلات عیدین خودش حاکی از آن است که قضا ندارد.

فرع سوم

فرع سوم در باره صلات منذورة است، مثلاً من نذر کردم که نماز خاصی بخوانم،‌ولی متاسفانه از من فوت شد، آیا این قضا دارد یا قضا ندارد؟

گاهی می‌گویند صلات منذورة قضا دارد.

البته صوم هم تابع همین است، مثلاً آدمی نذر کرده بود که روز معین را روزه بگیرد،‌یا عمداً نگرفت یا اینکه فراموش کرد،‌آیا قضا دارد یا نه؟

بعضی ها گفته‌اند که ما به همان صحیحه زرارة تمسک می‌کنیم، صحیحه زراره‌ای که در باره صلات آیات جمعه تمسک می‌کردیم.

صحیحیه زرارة

«فلیصلّ ما فاته ممّا مضی، و لا یتطوع برکعة حتّی یقضی الفریضة کلّها» [9]

ولی معلوم است که این استدلال یک استدلال سستی است، روایت یا ناظر به صلوات یومیه است یا به صلواتی که بالذات واجب است،‌حد اکثر که ما می‌توانیم از این رایت استفاده کنیم این است که بگوییم یا یومیه را می‌گوید یا صلات آیات را هم می‌گیرد.

خلاصه صبغه و ریخت روایت به گونه‌ای است که یا فقط یومیه را می‌گوید یا حد اکثر صلات آیات را هم می‌گیرد، از این بیشتر دلالت ندارد،‌هم این روایت و هم روایت فقیه که می‌گفت:

« أربع صلوات إذا فاتتک» هردو ریخت شان صلواتی را می‌گویند که بالذات واجب باشد، ولی این بالذات واجب نیست،‌بلکه بالعرض واجب است.

پرسش

آیا اگر من نذر کردم که دو رکعت نماز نذر بخوانم،‌آیا این نماز بر من واجب می‌شود هر چند بالعرض؟

پاسخ

هرگز این نماز واجب نمی‌شود، آنچه که بر من واجب می‌شود وفا به نذر است نه نماز، «وَلْيُوفُوا نُذُورَ‌هُمْ»[10] .

این از ابتکارات حضرت امام خمینی (ره) است، مثلاً من نذر کردم که نماز لیل و شب بخوانم، بخاطر نذر من نماز شب واجب نمی‌شود، بلکه وفا به نذر واجب است، باید من نماز مستحب بخوانم تا وفا به نذر کرده باشم،‌و الا اگر من نماز واجب بخوانم، وفا به نذر نیست، ریخت این روایت و هکذا ریخت روایت فقیه که می‌گوید:« أربع صلوات إذا فاتتک و ذکرتها فلیقضها»

نماز های بالذات را می‌گیرد نه بالعرض را.

بنابراین، اگر کسی نذر کرده، نذرش معین است، آن قضا ندارد،‌از اینجا معلوم می‌شود که صوم نیز همین حکم را دار، مثلاً کسی نذر کرده که من روزه بگیرم، ولی موفق به روزه گرفتن نشد، قضا ندارد، احتیاط یک مسئله‌دیگری است.

 


[1] الوسائل:5الباب2 من أبواب قضاء الصلوات، الحدیث3.
[2] الوسائل:5، الباب2 من أبواب صلاة العید، الحدیث3.
[3] همان مدرک، الحدیث 19.
[4] الوسائل: ج5، الباب2 من أبواب قضاء الصلوات، الحدیث 3، .
[5] همان مدرک، الحدیث 1، .
[6] الوسائل: ج5، الباب10 من أبواب صلاة الکسوف و الآیات، الحدیث 1، .
[7] الوسائل: ج5، ‌الباب2 من أبواب صلاة العید، الحدیث3.
[8] همان مدرک، ‌الحدیث 4.
[9] الوسائل: ج5، ‌الباب2 من أبواب قضاء الصلوات، الحدیث 3.
[10] الحج /29.

BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo