درس خارج فقه آيت‌الله سیدموسی شبیری‌زنجانی

موضوع: موارد جواز افطار روزه ماه مبارک رمضان/ شیخ و شیخه/ مقدار و نوع پرداخت فدیه

ادامه بررسی فصل 11 در باب معذورین از روزه - نکته ای در باره روایت ابراهیم کرخی - بررسی نوع فدیه و اشاره به اختلاف روایات بین «حنطه» و «طعام» - تبیین معنای «طعام» در روایات - بررسی احتمال اختلاف نسخ و وجود تصحیف - نکته ای در باب مقدار فدیه و اشاره به قائلین به «مدّین» از میان قدما - استدراک از قول به اطلاق در متعلق فدیه و ترجیح قول به اختصاص به کسی که روزه برایش مشقت دارد - بررسی احتمال مفهوم در آیه شریفه - نظر مختار در متعلق فدیه

بحث در موارد عدم وجوب روزه ماه مبارک رمضان بود. در این جلسه، استاد دام ظله، بحث جواز افطار برای شیخ و شیخه و پرداخت فدیه و مقدار و نوع آن را پی می‌گیرند.

ادامه بررسـی فصل 11 در باب معذورین از روزه

نکته ای در باره روایت ابراهیم کـرخی

درباره روایت ابراهیم کرخی که گفتم به حسب مشیخه فقیه ابن ابی عمیر در سند قرار گرفته و سند اشکالی ندارد، تذکر می‌دادند که از این استفاده می‌شود که در سند دیگر که محمد بن خالد طیالسی واقع شده، مناقشه وجود دارد، می‌خواستم عرض کنم که درباره محمد بن خالد طیالسی مناقشه‌ای ندارم، او در طریق زیات عاشوراء واقع شده و درباره زیارت عاشوراء از من پرسیده بودند و مطلبی در آنجا نوشته‌ام و وثاقت او را اثبات کرده‌ام، در اینجا به دلیل اینکه نیازی نبود، وارد این بحث نشدم.

بررسـی نوع فدیه و اشاره به اختلاف روایات بین «حنطه» و «طعام»

بحث این بود که آیا کفاره اختصاص به حنطه دارد یا ندارد، تقریب این بود که اختصاص دارد، به خاطر اینکه در روایت عبد الملک بن عتبة الهاشمی که روایت معتبری است، به حنطه اختصاص داده، و در روایات دیگر که طعام به کار رفته، طعام مطلق نیست تا بگوئیم با یک روایت نمی‌شود مطلقات را تقیید کرد، مجمل است و بین خوردنی و گندم مردد است و احیاناً نیز به معنای حبوبات است، این مجمل است و اشتراک لفظی دارد و آن مبین است و به وسیله مبین از مجمل رفع اجمال می‌کنیم.

تبیین معنای «طعام» در روایات

اما با دقت دیگر استفاده می‌شود که:

اولاً: این روایات طعام اشتراک لفظی ندارد، در آیه شریفه ﴿عَلَی الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ فِدْیَةٌ طَعَامُ مِسْکِین﴾[1] ، قطعاً به معنای گندم نیست، به خاطر اینکه تعبیر گندم مسکین با فصاحت آیه قرآن سازگار نیست، در آیه شریفه معنای مصدری اطعام دارد، اگر در طعام لفظ مشترکی باشد، در اطعام نیست.

ثانیاً: در روایات زیادی که به کلمه طعام اقتصار شده، نباید در همه آنها لفظ مجمل به کار رفته باشد، و لو لفظ مشترک باشد، باید در یکی از دو معنا شایع باشد، این بسیار بعید است که در همه موارد به معرف نیاز داشته باشد و معرف نیز در خود کلام ذکر نشده باشد، از این کشف می‌شود که معنای رایج متبادری از آن هست، و با مراجعه به آیات قرآن و روایات مختلف، معلوم می‌شود که به وسیله قرائن دیگری که هست، معنائی که غالباً اراده شده، همان معنای مطعوم و خوراکی است و به معنای گندم نیست، نمی‌گویم که گندم معنای مجازی است اما معنای غیر شایعی بوده و با قرینه معینه‌ای بوده که تعیین می‌کرده که معنای غیر شایع مراد است.

بنابراین، طعام به گندم اختصاص ندارد و به همان معنائی است که در سایر موارد اراده شده و در روایات مثلاً باب یمین نیز به آن تصریح شده، و هیچ قائلی نیست که به گندم اختصاص داده باشد، همه یا تعبیر طعام کرده‌اند و یا تصریح کرده‌اند که اختصاص ندارد و روایتی که در گندم وارد شده، استحبابی است، لذا دیگر احتیاط نمی‌کنم و به گندم

اختصاص ندارد، البته گندم مستحب است و خوب است که طبق این روایتی که وارد شده، عمل شود، استحباب آن قابل انکار نیست همانطور است که آقایان دیگر نیز حمل به استحباب کرده‌اند.

(سؤال و پاسخ استاد دام ظله): بعث شده که گندم بدهید، این به این معنا نیست که گندم یکی از مصادیق است و گندم از باب مثال است، از باب مثال خلاف ظاهر است اما استحباب خلاف ظاهر نیست.

بررسی احتمال اختلاف نسخ و وجود تصحیف

بحث دیگر درباره مد و مدین بود که عرض کردم که این باید تصحیف شده باشد، و به نظر می‌رسد که در روایتی که درباره مدین در تهذیب وارد شده، دو تصحیف واقع شده؛ یکی این است که در روایت «عن أبی عبد الله ع»[2] وارد شده اما «عن أبی جعفر ع» است، در استبصار که بعد از تهذیب نوشته و دقت بیشتری در آن کرده، همین روایت را «عن أبی جعفر ع» نقل می‌کند، به نظر می‌رسد که عبارت صحیح همان «عن أبی جعفر» است که در استبصار نقل کرده[3] . و تصحیف دوم اینکه کلمه «من» تبدیل به «ین» شده و بعد تصحیح اجتهادی شده و به «مُدَّیْنِ مِنْ طَعَام» تبدیل شده است.

(سؤال و پاسخ استاد دام ظله): نسخه استبصار اعتبار بیشتری دارد و بعد از تهذیب نوشته و در همانجا نیز که عن أبی جعفر نقل کرده، جمع دلالی بین این دو روایت کرده، کتاب استبصار را با نسخه پدر ابن المشهدی مقابله کرده بودم که او با نسخه اصل مؤلف مقابله کرده، در آنجا «عن أبی جعفر ع» دارد.

نکته ای در باب مقدار فدیه و اشاره به قائلین به «مدّین» از میان قدما

اینکه می‌گفتم قول مدّین نادر است و می‌خواستم بگویم که تقریباً در مقابل مشهور قرار می‌گیرد، بعد مراجعه کردم و دیدم که این نیز چندان روشن نیست که نادر حساب کنیم، در قریب به یازده کتاب در کتب سابقین به این قائل شده‌اند؛ مرحوم شیخ طوسی در

تهذیب[4] و استبصار[5] و نهایه[6] و مبسوط[7] و تبیان[8] به همین مدین قائل شده منتها می‌گوید اگر عاجز شد، مد کفایت می‌کند، و در تبیان می‌گوید عندنا دارد، ظاهر این تعبیر این است که شهرت یا اتفاق امامیه در این است، و مرحوم ابن براج شاگرد مرحوم شیخ طوسی در مهذب[9] همینطور فتوا داده و در شرح جمل مرحوم سید مرتضی احوط تعبیر کرده و کأنه تردید دارد، مرحوم ابو الفتوح رازی[10] صاحب روض الجنان و مرحوم قطب راوندی می‌گویند عندنا مدین است و قادر نشد، یک مد بدهد، احتمال قوی هست که اینها با اعتماد به مرحوم شیخ این را از آنجا برداشته‌اند، و مرحوم ابن حمزه در وسیله[11] و مرحوم قطب الدین کیدری در اصباح[12] ، و غنیه[13] و جامع الخلاف[14] که تابع غنیه است، در این کتاب‌های متعدد هست و نادر نیست، منتها قول به مد قائل بسیاری دارد که نیازی به ذکر نام این قائلین نبود، و گویا مرحوم سید مرتضی در انتصار دعوای اجماع کرده[15] ،

البته اجماع مرحوم سید مرتضی اجماعی نیست که دلیل باشد، در بسیاری از موارد بر اساس قواعد ادعای اجماع دارد، مثلاً از ظاهر آیه قرآن استفاده می‌کنند و اجماع به کبریات را اجماع به نتیجه ذکر می‌کند. به هر حال، به حسب مراجعه به ادله، همین که مد کافی است و مدین لازم نیست، تقریباً مورد اطمینان است.

استدراک از قول به اطلاق در متعلق فدیه و ترجیح قول به اختصاص به کسی که روزه برایش مشقت دارد

آن مطلبی که قبلاً بحث کردیم که آیا بر شخص عاجز نیز فدیه لازم است که مطابق متن عروه و اشهر القولین گفتم کسی که اصلاً قدرت نداشته باشد، باید فدیه بدهد، بعد به ذهنم آمد که این مطلب چندان صاف نیست و شاید ارجح همین باشد که غیر اشهر قائل هستند، تصورات ما درباره آیه شریفه این بود که این قابل انکار نیست که ظاهر ﴿عَلَی الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ فِدْیَةٌ﴾، «کانوا یطیقونه» یا «لا یطیقونه» نیست، در روایات تفسیری وارد شده که یکی از آنها روایت ابن بکیر است که مرسله اصحاب اجماع است اما نظر مختار این است که مراسیل اصحاب اجماع غیر از آن سه نفر کافی نیست، و از کلام مرحوم آقای حکیم استفاده می‌کردم که ایشان می‌خواهد بفرماید که فرضاً در آیه شریفه فدیه به الذین یطیقونه اختصاص داشته باشد اما سنت تعمیم قائل شده و روایات دیگر فقط معنای آیه را بیان می‌کند و به این کاری ندارد که سنت چیست، ولی انصاف این است که اگر تصریح نکرده باشند که در قرآن چنین است و ما معنای دیگری را جعل می‌کنیم، این خلاف ظاهر است، به خاطر اینکه این خیلی استثنائی و موارد نادر است که پیامبر صلی الله علیه و آله سنتی بر خلاف قرآن تشریع فرموده باشند، در اینطور موارد باید روایات یا امام معصوم علیه السلام تصریح کنند که مثلاً خمر در قرآن حرام بود و پیامبر صلی الله علیه و آله کل مسکر را حرام فرمودند، یا به حسب بصائر الدرجات ائمه علیهم السلام نیز حق تشریع دارند، به دلیل اینکه نادر و مستبعد از اذهان است، باید به آن تصریح شده باشد، آیه شریفه «عَلَی الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ» که روات روایت می‌کنند، صرف تفسیر نیست و امام علیه السلام محل احتیاج اشخاص را بیان کرده‌اند، اگر معنای وسیع‌تر از معنای آیه تشریع شده باشد، این خیلی بعید است که روایات فقط جنبه علمی داشته باشد و جنبه عملی نداشته

باشد، پس، ظاهر این است که خود آیه خواسته معنا کند، و سقوط کلمه «لا» در آیه، در جای دیگری ندیده‌ایم که «یطیقون» به جای «لا یطیقون» به کار رفته باشد، این معنای خیلی مستبعدی است و در جائی نیز مشابه ندارد، و در روایت نیز گفته نشده که آیه را که معنا می‌کنم، کلمه «لا» افتاده، پیداست که چیزی غیر از معنای ظاهری نمی‌خواهد بیان کند، شاید اینجا این مقدار توضیح است که می‌گوید اشخاصی که با زحمت روزه می‌گیرند، این نیاز به تفسیر دارد که منظور چیست، روایات می‌گوید منظور مانند اشخاص پیر است، اگر جوان به زحمت بیفتد و از او تحلیل قوا شود، دوباره جبران می‌شود اما اگر به شخص پیر بیش از متعارف زحمت وارد شد، دیگر قابل جبران نیست، خلاصه، در اینطور موارد سقط کلمه «لا» خیلی خلاف ظاهر است و چیزی در مقابل آیه در اثر سنت ایجاد نشده، پس، همان مفاد آیه است و مفاد آیه موردی را که هیچ قدرت نداشته باشد، شامل نیست.

بررسی احتمال مفهوم در آیه شریفه

البته ممکن است بگوئیم که مفهوم ندارد، بعضی از این آیه مفهوم فهمیده‌اند، من در مفهوم شبهه دارم که این آیه عاجز به کلی را بخواهد خارج کند، در این مقام نیست، این در این مقام است که کسی که راحت روزه می‌گیرد، در همان ماه مبارک رمضان روزه بگیرد، و کسی که در ماه مبارک رمضان مشکل دارد و مریض و مسافر است، بعد از زوال عذر در روزهای دیگر سال روزه بگیرد، و کسی که در قضاء و عدة من أیام اخر نیز مانند ماه مبارک رمضان مشکل دارد، ﴿عَلَی الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ﴾ می‌خواهد بگوید مانند مریض و مسافر نیست که فقط مشکل مربوط به اداء باشد، ضمیر به خصوص ماه مبارک رمضان برگشت نمی‌کند و به طبیعت صیام برگشت می‌کند، این قسمت آیه نمی‌خواهد بگوید که اشخاصی که هیچ قدرت ندارند، فدیه ندارند، مقسم همه این فروض متعارف است، فروض متعارف را قرآن عنوان کرده و احکام آنها را بیان کرده، اگر پیرمردی بر خلاف متعارف بتواند در أیام اخر روزه بگیرد، اصلاً قرآن این موارد نادر را عنوان نکرده و باید به اصول مراجعه کنیم که مقتضای اصل برائت عدم وجوب است.

(سؤال و پاسخ استاد دام ظله): بسیاری از فقهاء دیگر شیخ کبیر را عاجز تعبیر می‌کنند، مراد فقهاء از عاجز به صورت متعارف حمل شده، می‌گویند بر عاجز لازم نیست روزه بگیرد، مرحوم ابن ادریس برای عاجز شیخ کبیر را مثال می‌زند[16] ، اینها که اینطور منطبق می‌کنند به خاطر اینکه متعارف اینها همینطور است.

(سؤال و پاسخ استاد دام ظله): بله، آن ادله نیز هست منتها بحث این است که گاهی ممکن است که حتی عنوان مریض نباشد، ادله اطلاقات مریض عبارت از مریضی است که عدة من أیام اخر که در روایات دیگر هست، در همان سال بتواند روزه بگیرد، اما مریضی که در آن سال اصلاً نمی‌تواند روزه بگیرد، باید فدیه بدهد، در روایات دیگر نیز هست، مجموعاً با ملاحظه کلمات قوم اینها نظر به موارد نادر ندارند، اطلاق مشکل است که این موارد را بگیرد، لذا از مجموع من حیث المجموع شک حاصل می‌شود و اصل برائت جاری می‌شود.

(سؤال و پاسخ استاد دام ظله): در جائی دیدم که از سن پنجاه که گذشت، شیخ است، در آن زمان به دلائلی مانند تغذیه اشخاص خیلی ناتوان می‌شدند، شصت ساله دیگر از مصادیق مسلم شیخ کبیر بود، قبل از اسلام در قرآن نیز هست که معمر بودند، اما بعد اسلام تا این دوره‌های اخیر اینطور نبوده است.

نظر مختار در متعلق فدیه

به نظر می‌رسد که احتیاط مؤکد استحبابی در این است که اینها فدیه بدهند و لا یخلو من قوه که فدیه واجب نباشد.