درس خارج فقه آيت‌الله سیدموسی شبیری‌زنجانی

موضوع: شرائط صحت روزه/ شرطیت مسافر نبودن/ روزه ماه رمضان در مسافرت بعد از زوال

مسافر نبودن- حکم روزه ماه رمضان در مسافرت بعد از زوال- بررسی کلام مرحوم محقق و صاحب جواهر- بررسی اقوال

بحث در شرائط صحت صوم بود. در این جلسه، استاد دام ظله، به مناسبت مسئله صوم در سفر، در مسئله سفر قبل و بعد از زوال، در بحث در ادله، استدلال مرحوم محقق در معتبر و کلام مرحوم صاحب جواهر، و ضمناً اقوال در مسئله را مورد نقل و نقد و بررسی قرار می‌دهند.

بررسـی کلام مرحوم محقق و صاحب جواهر

مرحوم محقق در شرایع[1] و مختصر نافع[2] و معتبر بین تبییت و عدم تبییت نیت سفر در افطار کردن و روزه گرفتن تفصیل داده، و مرحوم علامه نیز در تلخیص[3] با مرحوم محقق موافقت کرده، استدلال مرحوم محقق در معتبر این است که امتثال امر در آیه شریفه ﴿ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیَامَ إِلَی اللَّیْلِ﴾[4] ، مبتنی بر صحت صوم است، روزه باید صحیح باشد تا تمام شود، و صحت صوم مبتنی بر نیت صوم است تا موضوع برای امر به اتمام قرار بگیرد، و نیت سفر با نیت صوم تضاد دارد، پس، ناوی سفر مشمول ﴿ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیَامَ إِلَی اللَّیْل﴾ نیست و غیر ناوی سفر چه اتمام در سفر و چه در حضر واقع شود، مشمول آیه شریفه هست، لذا اگر تبییت نیت نشد، مطلقا در هر زمان که خارج شود، روزه را باید بگیرد.[5]

عرض کردم که اگر از ادله اینطور فهمیدیم که خروج بعد از زوال مبطل صوم نیست، اگر کسی از شب نیت خروج بعد از زوال داشت، سفر مورد نیت شخص بود اما متعلق بعد از زوال بود، این مانع برای شمول ﴿ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیَامَ إِلَی اللَّیْل﴾ نیست، از اول نیت سفر منافی با نیت صوم نیست، به خاطر اینکه منافی خروج قبل از ظهر است و اینجا خروج بعد از ظهر است، پس، نیت صوم حاصل شده، همچنین کسی که در اثر جهل به مسئله نمی‌دانست که خروج بعد از ظهر و حتی قبل از ظهر مبطل صوم است، در قدیم که جمهور و اکثریت مردم سنی‌ها بودند، شیعه در اقلیت بود و در بسیاری از موارد جاهل به مسائل بودند، جاهل به مسئله هیچ منافات ندارد که نیت سفر و نیت صوم کرده باشد، پس، این دلیل اخص از مدعا است.

و علاوه بر این عرض کردم که عالم به مسئله نیز که از شب نیت سفر قبل از ظهر داشته باشد، ناوی صوم هست و منافات ندارد، به خاطر اینکه صوم لازم نیست مسقط قضا باشد، کسی که در وطن است گرچه بخواهد قبل از ظهر خارج شود، مادامی که در وطن است، صائم است و ارتکاب مفطرات موجب کفاره برای او نیز اثبات کفاره می‌کند، منتها صوم او برای اسقاط قضا کافی نیست، این نیت صوم کامل است که با تصمیم سفر منافات دارد و اصل نیت صوم منافات ندارد و اگر از سفر به کلی منصرف شد یا بعد از ظهر حرکت کرد، این صوم صحیح است، به خاطر اینکه در ماه مبارک رمضان معمولاً می‌گویند حتی نیت صوم رمضان نیز معتبر نیست، و اگر نیت صوم رمضان معتبر باشد، اینجا صوم رمضان هست منتها صوم کامل مسقط قضا نیست، اگر این را به قصد قربت انجام داده باشد، کافی است.

مرحوم صاحب جواهر به گونه‌ای دیگر بحث کرده، ایشان می‌فرماید که شخص باید از اول ناوی ترک مفطر باشد تا نیت صحیح باشد، از مصمم به اتیان مفطر یا مردد در آن نیت حاصل نمی‌شود و کالعدم است، اما بین مفطرات و منافیات فرق وجود دارد، مفطرات اموری است که ترک آنها لازم است و ارتکاب آنها موجب بطلان عمل است، و منافیات اموری است که با وجود آنها عمل حاصل نمی‌شود اما لزوم ترک در آنها نیست، اگر آنها باشد، صوم نیست، یعنی اموری هست که ترک آنها شرط واجب است و لازم التحصیل

است و اموری هست که شرط وجوب است و اگر تکلیف بخواهد واجب باشد، شرائطی دارد مثلاً مسافر و مریض نباشد، در شرائط واجب لازم است نیت کند، اگر ترک امری از شرائط واجب باشد، باید نیت ترک شود، و در شرائط وجوب لازم نیست نیت شود، اگر ترک امری از شرائط وجوب باشد و ترک محقق شد، عمل صحیح است و اگر محقق نشد، عمل صحیح نیست، هنگامی که وظیفه عمل کردن دارد، تصمیم به ترک می‌گیرد، عدم حیض از شرائط وجوب است و از شرائط واجب نیست تا لازم باشد اقدامی بکند تا حائض نشود، زنی که نمی‌داند حائض می‌شود یا نمی‌شود، تصمیم می‌گیرد که اگر حائض نشد، مفطرات را ترک کند، این نیت کامل است، به خاطر اینکه آن وقتی که واجب می‌شود، وجوب آن مشروط است، در فرض تحقق شرط تصمیم به امتثال امر دارد و این کفایت می‌کند، اما اگر در همان وقتی که واجب است، با تردید باشد، این کفایت نمی‌کند، لذا ایشان می‌فرماید ترک صوم از شرائط وجوب است، اگر تصمیم دارد مسافرت کند و احتمال دهد که مانعی پیش آید و مسافرت انجام نشود و بنا داشته باشد که اگر مسافرت نکند، روزه بگیرد، این نیت کافی است و اگر به مسافرت نرفت و روزه بگیرد، کافی است.[6]

این بر خلاف نظر مرحوم محقق است، مرحوم محقق می‌فرماید اگر اول نیت سفر داشته باشد و بعد برای سفر مانع پیدا شد یا از سفر منصرف شد، به خاطر اینکه نیت سفر داشته و بالملازمه نیت صوم نداشته، کالعدم است، باید قبل از ظهر تجدید نیت صوم کند تا روزه صحیح شود، و مرحوم صاحب جواهر می‌فرماید نیت صوم بوده، به خاطر اینکه آن زمان که واجب است، تصمیم داشته باشد که ملتزم شود و این احتمال می‌داده که مانعی پیش آید و چنین تصمیمی علی فرض المانع داشته و خارجاً مانع پیدا می‌شود، همان نیت کافی است و تجدید نیت لازم نیست، در اثر خواب تا بعد از ظهر اصلاً متوجه نبود تا تجدید نیت کند، همان نیت قبلی کافی است. البته گویا مرحوم صاحب جواهر صومی که در آن حیض یا سفر یا مرض واقع می‌شود، اگر اینها در اثناء روز واقع شد، صوم حقیقی نمی‌داند، از ظاهر عبارت ایشان اینطور استفاده می‌شود که آن قسمتی را که امساک کرده، واقعاً صوم نمی‌داند، اما مطلبی که عرض می‌کردم، درباره مرض و حیض نمی‌خواهم عرض

کنم، آنجا ممکن است کسی بگوید که اگر زن بداند که حائض یا مریض می‌شود، اصلاً در وطن نیز لازم نیست روزه بگیرد و دلیل برای امساک تأدبی نیز وجود ندارد، اما در مسافر که روایت وارد شده که مادامی که از حد ترخص خارج نشده، باید امساک کند و بلکه تعبیر صائم نیز هست، این واقعاً صائم است و احکام صوم نیز در مورد او جریان دارد منتها صائم کامل نیست و اسقاط قضا نمی‌کند، در این جهت با مرحوم صاحب جواهر اختلاف نظر دارم.

مرحوم صاحب جواهر می‌فرماید مطلبی که مرحوم محقق اختیار کرده، خلاف اجماع است، به خاطر اینکه اصل مطلب از مرحوم شیخ است و مرحوم شیخ مطلب دیگری می‌گوید، ایشان می‌خواهد با خلاف اجماع نیز مطلب را رد کند.

اما عرض کردم که به دلیل اینکه اقوال بسیاری در مسئله هست، رد کردن قولی با دعوای اجماع مرکب درست نیست، حتی قبل از مرحوم محقق نیز اقوال متعددی هست، حالا اینجا مقداری از این اقوال و عبائر را مورد نقل و بررسی قرار دهیم تا تصور نشود که برای خاطر اجماع باید برخی از روایات را کنار گذاشت.

بررسی اقوال

یکی از اقوال این است که بگوئیم روزه مطلقا در سفر قبل و بعد از ظهر و در تبییت و عدم تبییت نیت سفر صحیح است، صاحب فقه رضوی در کتاب الصلات به این قول قائل است و ظاهر کلام مرحوم شیخ در یک جای خلاف نیز همین است و دعوای اجماع نیز دارد، عبارت صلات فقه الرضا این است: «و إن خرجت بعد طلوع الفجر أتممت الصوم ذلک الیوم و لیس علیک القضاء لأنه دخل علیک وقت الفرض و أنت علی غیر مسافرة».[7] و در مسئله 58 خلاف می‌گوید: «إذا نوی الصوم قبل الفجر، ثم سافر فی النهار، لم یجز له الإفطار... دلیلنا: إجماع الفرقة، و أخبار».[8] ایشان در جائی که نیت سفر با نیت صوم معارض نباشد و نیت محقق شود، هر وقت حرکت کرد، حکم می‌کند، حالا اگر کسی نیت

صوم و سفر کرده بود و جاهل به مسئله بود، از عبارت مرحوم شیخ استفاده می‌شود که چه قبل و چه بعد از ظهر خارج شود، باید روزه بگیرد و دعوای اجماع کرده است.

قول دیگر، مقابل این است، می‌گوید افطار مطلقا در سفر قبل و بعد از ظهر و در تبییت و عدم تبییت نیت سفر لازم است، صاحب فقه رضوی در کتاب صوم به این قول قائل است، می‌گوید: «فإن خرجت فی سفر و علیک بقیة یوم فأفطر».[9] و از مرحوم علی بن بابویه[10] و مرحوم ابن ابی عقیل[11] همین مطلب نقل شده، این دو کتاب در دسترس نیست، ظاهراً فتوای مرحوم صدوق در مقنع غیر از این است منتها گویا در مسئله تردید دارد، می‌گوید: «و روی: إن خرج بعد الزوال فلیفطر و لیقض ذلک الیوم».[12] با این تعبیر «روی» گویا نحوه تأملی در مسئله دارد، ممکن است قول دیگر را اختیار کرده باشد، آن را در زمره اقوال ذکر می‌کنم، اینجا که به روایت نسبت داده، معلوم می‌شود احتمال در مسئله است، و آن این است که مطلقا باطل باشد، به خاطر اینکه اگر بعد از ظهر باطل باشد و قضا داشته باشد، اگر قبل از ظهر خارج شده باشد، به طریق اولی استفاده می‌شود، منتها ایشان بر خلاف این فتوا داده است.

و مرحوم سید مرتضی در جمل العلم[13] و مرحوم ابن براج در شرح جمل العلم[14] مطلقا حکم به بطلان کرده‌اند، ظاهر غنیه بطلان است و دعوای اجماع کرده است، می‌گوید : «یوجب القضاء السفر الذی بیناه أنه یوجب قصر الصلاة... بدلیل الإجماع المشار إلیه و قوله تعالی

فَمَنْ کٰانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً أَوْ عَلیٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَیّٰامٍ أُخَرَ».[15] در جامع الخلاف[16] و سرائر[17] و اشارة السبق[18] مرحوم علاء الدین حلبی و کشف الرموز[19] و تبصره[20] و ارشاد[21] مرحوم علامه نیز همینطور است، و شاید بتوان گفت که محرر[22] مرحوم ابن فهد و جامع عباسی[23] نیز همینطور باشد.

قول دیگر، بین خروج قبل و بعد از زوال فرق می‌گذارد، این قول در چهل یا چهل و یک کتاب وجود دارد، حالا قدماء قبل از مرحوم علامه، یکی مرحوم کلینی در کافی است، به خاطر اینکه فقط روایات مفصله بین قبل و بعد از زوال را آورده[24] ، من لا یحضر نیز به همین روایات اقتصار کرده[25] ، از مرحوم ابن جنید نیز نقل شده[26] ، در جامع مرحوم یحیی بن سعید نیز همینطور هست،[27] در جائی از کتاب خلاف نیز خالی از ظهور در این قول نیست، می‌گوید: «إذا تلبس بالصوم فی أول النهار، ثم سافر آخر النهار، لم یکن له الإفطار. دلیلنا: ... إجماع الفرقة».[28] ظاهر بدوی این عبارت همین است اما با عبارت قبل ایشان نحوه تنافی دارد که شاید به قرینه آن ممکن است به گونه‌ای توجیه کنیم. در مقنع صدوق مقداری تنافی هست، در جائی از مقنع می‌گوید : «و إن سافر قبل الزوال فلیفطر، و إن

خرج بعد الزوال فلیصم»[29] ، این همین تفصیل است، و مقداری قبل از این می‌گوید: «و إذا أصبح المسافر فی بلده، ثمَّ خرج، فان شاء صام، و إن شاء أفطر»[30] ، اگر بخواهیم بین هر دو تعبیر را جمع کنیم، باید همین را بگوید که اگر شب حرکت کرده، باید افطار کند، و اگر روز حرکت کند، اگر بخواهد روزه بگیرد، باید بعد از ظهر حرکت کند، و اگر می‌خواهد افطار کند، باید قبل از ظهر حرکت کند، جمع بین این دو تعبیر همان مطلبی را اقتضا می‌کند که درباره روایت تخییری رفاعه با روایات دیگر می‌گفتیم، ایشان نیز بین هر دو تعبیر جمع کرده و تفصیل بین قبل و بعد از ظهر داده و عبارت تخییر را نیز آورده است، اقوال دیگر در مسئله فراوان است.

باسمه تعالی

ضمیمه درس 310

برگرفته از یادداشت‌های استاد ـ دام ظله ـ

الاقوال فی من سافر فی یوم شهر رمضان

1ـ وجوب اتمام الصوم مطلقاً ولاقضاء. هو ما ذکره فی کتاب الصلاة من الفقه الرضوی، و هو المستفاد من موضع من الخلاف (م 58)، لکن اذا نوی الصوم قبل الفجر.

2ـ وجوب الافطار مطلقاً. ذکره فی کتاب الصوم من الفقه الرضوی و نقل عن علی بن بابویه و ابن ابی عقیل و اختاره فی جمل العلم و شرحه و ظاهر المراسم[31] و ظاهر الغنیة ـ و فیه دعوی الاجماع ـ و السرائر و اشارة السبق و کشف الرموز و ظاهر جامع الخلاف و التبصرة والارشاد، و لعلّه ظاهر المحرّر و جامع عباسی، و فی المقنع ص198 ـ بعد اختیاره ما یأتی ـ : و روی ان خرج بعد الزوال فلیفطر ولیقض ذلک الیوم، و هو یدل علی نوع تأمّل له فی المسألة، و لزوم الافطار بالخروج بعد الزوال دالّ بالاولویة علی لزومه بالخروج قبله.

3ـ وجوب الافطار ان خرج قبل الزوال، و الصوم ان خرج بعده. هو ظاهر المقنع ـ علی اشکال ـ ، و صریح المقنعة[32] و عن ابن الجنید و لعلّه ظاهر الکافی[33] و الفقیه و اختاره فی القواعد[34] ـ و قال: علی رأی ـ ، و المنتهی[35] و التحریر[36] و التذکرة[37] و المختلف[38] ـ فی اول کلامه ـ ، و الایضاح[39] و اللمعة[40] و الدروس[41] و مسائل ابن طی[42] و التنقیح[43] و کنز العرفان[44] و المقتصر[45] و معالم الدین[46] و جامع المقاصد[47] و الروضة[48] و المسالک[49] و حاشیة النافع

للشهید الثانی[50] و مجمع الفائدة[51] و زبدة البیان[52] و المدارک[53] ـ فی اول کلامه ـ والاثنا عشریات[54] و المفاتیح[55] و النخبة[56] و مراة العقول[57] و شرح الدروس[58] و ظاهر حاشیة الروضة للتونی و عن المناهج السویة و الحدائق[59] و الغنائم[60] و کشف الغطاء[61] و الریاض[62] و المستند[63] و الجواهر، و کتاب الصوم للشیخ الانصاری[64] و فی التنقیح ج1، ص393؛ «اختار قول المفید العلامة وولده و الشریف و الشهید»[65] و کأن المراد بالشریف السید عمید الدین مؤلف کنز الفوائد و ان لم اجد فیه هذا القول.

و قد ادّعی فی الخلاف (م 80) اجماع الفرقة علی انه اذا تلبس بالصوم فی اول النهار، ثم سافر فی آخر النهار لم یکن له الافطار.

و فی الجامع: اذا سافر بعد الزوال صام و اجزأ، و ظاهر اهماله لما قبل الزوال عدم مشروعیة الصوم اذا سافر قبل الزوال.

و ظاهرهم اجزاء الصوم للخارج بعد الزوال ـ مطلقاً ـ بل هو صریح جمع منهم.

4ـ وجوب الافطار ان بیت السفر مطلقاً و وجوب الصوم ان لم یبیت. ذهب الیه فی الشرائع و النافع و المعتبر و التلخیص و هو ظاهر موضع من التهذیب و ظاهر الوافی.[66]

5ـ وجوب الافطار اذا خرج قبل الزوال و نوی السفر من اللیل، و اذا خرج بعد الزوال و نوی السفر من اللیل یجوز له الافطار، والافضل ان یتمّ صومه، و ان لم ینو السفر من اللیل فلایجوز له الافطار مطلقاً. ذهب الیه الشیخ فی الاستبصار[67] و موضع من التهذیب[68] و فی موضع من التهذیب استحباب الامساک للمبیت للسفر الخارج بعد الزوال و فی روضة المتقین لزوم الافطار علی المبیت للسفر الخارج قبل الزوال.[69]

6ـ وجوب الافطار ان بیت السفر و خرج قبل الزوال، و الامساک و القضاء ان خرج بعده، و لزوم اتمام الصیام و الاجزاء ان لم یبیت السفر مطلقاً. هذا خیرة الشیخ فی النهایة[70] و جمل العقود[71] و الاقتصاد[72] و کذا فی المبسوط[73] ـ علی احتمال مظنون ـ و اختاره فی الکافی للحلبی[74] و المهذب[75] و الاصباح.[76]

7ـ وجوب الافطار و القضاء ان بیت و خرج قبل الزوال، و وجوب اتمام الصوم ان لم یبیت السفر او خرج بعده. هذا ما یوهمه کلام الشیخ فی المبسوط و قد عبّر بعدم الافطار للمبیت ان خرج بعد الزوال فان اراد من عدم الافطار لزوم الصوم و اجزاءه لکان مختاره هذا الوجه،

لکن المظنون ارادة لزوم الامساک و القضاء فی الفرض المزبور فیکون قوله موافقاً لما اختاره فی النهایة و جمل العقود و الاقتصاد ـ کما تقدم ـ..

8ـ وجوب الافطار ان خرج قبل الزوال اذا کان بیت السفر و ان لم یکن بیت وجب الامساک و القضاء، و وجوب الصوم بلاقضاء ان خرج بعد الزوال. هذا ما اختاره فی الوسیلة بعد تصحیح عبارته.[77]

9ـ وجوب الافطار علی الخارج قبل الزوال ـ مطلقاً ـ و لزوم الامساک و القضاء علی الخارج بعد الزوال فی المبیت للسفر و اتمام الصوم بلاقضاء للخارج بعد الزوال غیر المبیت للسفر. هذا ما نفی عنه البعد فی المختلف فی اواسط البحث.[78]

10ـ وجوب الافطار ان خرج قبل الزوال، و التخییر بین الافطار و اتمام الصوم ان خرج بعد الزوال. نفی عنه البعد فی المختلف فی آخر کلامه.[79]

11ـ التخییر بین الافطار و الصوم ـ مطلقاً ـ . نفی عنه البعد فی المدارک[80] اخیراً و ان افتی بالقول الثالث اولاً و استظهره فی الذخیرة[81] و الکفایة[82] مع رجحان الافطار اذا خرج قبل الزوال او خرج مع نیة السفر من اللیل، و قد حکی ذلک فی شرح الدروس عن المحقق الاردبیلی[83] قدس سره، و فی المفاتیح، ج1، ص240: «ظنی جواز العمل بهذا الحدیث (حدیث التخییر) و ان کان ما قدمناه [اشارة الی التفصیل بین ما قبل الزوال و بعده] اولی جمعاً بین النصوص».[84]

12ـ التخییر بین الافطار و الصوم و ارجحیة الافطار لو خرج اول النهار. اختاره فی المنتقی، ج2، ص525، و ظاهره تعین الصوم لو خرج بعد الزوال.

13ـ لزوم الافطار لمن بیّت السفر و التخییر بینه و بین الصوم و استحباب الصوم و القضا لمن لم یبیت السفر. ذهب الیه المجلسی فی اللوامع.[85]

14ـ التخییر بین الصوم و الافطار ان بیت السفر او خرج قبل الزوال و عدم جواز الافطار ان سافر بعد الزوال و لم یبیت. هذا ما یظهر من عبارة الوسائل اذ عنون الباب ب«باب اشتراط تبییت نیة السفر باللیل او الخروج قبل الزوال و الا لم یجز الافطار».[86] و ظاهره بعد ملاحظة خبر رفاعة «7» التخییر بین الصوم و الافطار فی احد الموردین.[87]

تذکر

استاد ـ دام ظله ـ در برخی از یادداشت‌های قدیمی خود قول صاحب وسائل را چنین حکایت کرده‌اند: «وجوب الافطار ان بیت السفر مطلقا او خرج قبل الزوال و ان لم یبیّت و وجوب الصیام ان سافر بعد الزوال و لم یبیت». در برخی از درس‌های گذشته هم در صدد توجیه این قول برآمده، آن را با قول مرحوم آقای خویی مقایسه کرده‌اند، ولی در یادداشت نهایی ایشان قول صاحب وسائل به شکلی که نقل کردیم آمده است.