درس خارج فقه آیت الله شبیری

موضوع:صوم قضاء- صوم نذر/ هم زمانی روزه نذربا مستحب-جهات متعدد روزه مستحب و واجب در یک روز-بررسی وقت نیت روزه واجب و مستحب

مسألة 10: «إذا نذر صوم يوم معين فاتفق ذلك اليوم في أيام البيض مثلا‌فإن قصد وفاء النذر و صوم أيام البيض أثيب عليهما و إن قصد النذر فقط أثيب عليه فقط و سقط الآخر و لا يجوز أن يقصد أيام البيض دون وفاء النذر‌«[1] .

اين فرع روشن است و بحث ندارد كه نذر روزه روز معين با ايام البيض متحد شود و در صورت قصد وفاء به نذر و روزه ايام البيض علاوه بر سقوط هر دو روزه، هر دو ثواب وفاي به نذر و روزه ايام البيض نيز نوشته مي‌شود.

و اگر فقط قصد نذر كند، امر وفاء به نذر و همچنين امر به صوم ايام البيض، به دليل تحقق متعلق صوم ايام البيض ساقط مي‌شود ولي فقط براي وفاء به نذر كه قصد آن را نموده، ثواب داده مي‌شود. نظر مختار نيز در اين فرع همين است كه مرحوم سيد مي‌فرمايد لكن ايشان قبلاً مطلبي داشت كه مفاد آن اين مي‌شود كه بايد قصد عنوان ايام البيض داشته باشد تا با امر صوم ايام البيض موافقت شده باشد و ساقط شود. اگر قائل شويم كه در عبادي هر چه تحت الامر است، بايد قصد شود و الا امتثال بشمار نمي‌آيد، بنابر اين نظر، سقوط پيدا مي‌كند ولي سقوط امر گاهي به مناط امتثال و حصول ملاك است و گاهي به وسيله حصول عصيان است، اگر واجد ملاك باشد اگر قضاء داشته باشد، ديگر قضائي باقي نخواهد ماند، و اما اگر به مناط عصيان ساقط شده باشد، چون وقت گذشته، امر ادائي امكان ندارد ولي امر قضائي دارد. اگر كسي بگويد بايد در اوامر عبادات هم مقوم عباديت و هم خصوصياتي كه تحت الامر واقع شده، طبق قاعده بايد قصد شود تا مطلوب شارع از اين امر عبادي حاصل شده باشد، اگر ايام البيض به عنوان خصوصيت ايام البيض قصد نشود و نذر قصد شود، نذر ساقط مي‌شود و ايام البيض نيز اداءاً ساقط مي‌شود ولي بنابر اينكه ما فات از مستحب و واجب قضاء داشته باشد، اين هم قضاء دارد، اين بحث چندان مهمي نيست.

اما اينجا كه دو عنوان ايام البيض و وفاء به نذر بر آن منطبق است، جايز نيست كه قصد ايام البيض بشود و قصد وفاء به نذر نشود. اين البته بنابر مبناي خود مرحوم سيد است كه قصد وفاء به نذر را در حصول متعلق لازم مي‌داند و آن را از امور قصدي مي‌داند، اگر از امور قصدي شد، بدون قصد، متعلق حاصل نمي‌شود. اما طبق نظر مختار كه آن را قصدي نمي‌دانيم، به هر قصدي انجام شود، قهراً مصداق براي امر نذري مي‌شود، زيرا بنابر اين نظر، موضوع و متعلق نذر اوسع از قصد آن و عدم قصد آن است، اگر قصد ايام البيض بشود و از وفاء به نذر غفلت شود، به مناط حصول ملاك، آن امر نذري ساقط مي‌شود، و اينطور نيست كه به مناط عصيان ساقط شود، حالا ثواب نذر داده شود يا نشود، آن بحث ديگري است.

(سؤال و پاسخ استاد دام ظله): اشتراك نيست، موضوع و متعلق نذر اوسع است، به همين جهت است كه مي‌تواند هم قصد نذر و هم قصد ايام البيض بكند، اشتراك در جائي است كه قضاء باشد كه يا اين و يا آن بايد واقع شود و هر كدام را قصد كند، از آن واقع مي‌شود، نمي‌تواند از هر دو قصد كند، مانند قصد تبرع و قصد اداء الدين كه با هم جمع نمي‌شود.

(سؤال و پاسخ استاد دام ظله): امر قصدي است ولي اصل نذر بايد قصد شود ولي لازم نيست خصوصيت‌ها قصد شود، اگر از اصل نذر غفلت دارد، مرحوم سيد كافي نمي‌داند، ولي اگر وفاء نذر را قصد كرد و جهت نذر را قصد نكرده كه به اين جهت يا به آن جهت است، اين با مبناي مرحوم سيد كه نذر را قصدي مي‌داند، منافات ندارد، اينها خيلي بحث ندارد.

مسألة 11: «إذا تعدد في يوم واحد جهات من الوجوب أو جهات من الاستحباب أو من الأمرين‌فقصد الجميع أثيب على الجميع و إن قصد البعض دون البعض أثيب على المنوي و سقط الأمر بالنسبة إلى البقية»[2] .

اين هم بحثي ندارد، حتي اگر جهات از نظر وجوب و استحباب متفاوت باشد و در روزه يك روز همه اين جهات جمع شود همه را مي‌تواند قصد كند و از همه حساب مي‌شود و به تعداد همه آنها نيز ثواب داده مي‌شود.

مساله جدید

مسألة 12: «مسألة آخر وقت النية في الواجب المعين رمضان كان أو غيره عند طلوع الفجر الصادق‌و يجوز التقديم في أي جزء من أجزاء ليلة اليوم الذي يريد صومه و مع النسيان أو الجهل بكونه رمضان أو المعين الآخر يجوز متى تذكر إلى ما قبل الزوال إذا لم يأت بمفطر و أجزأه عن ذلك اليوم و لا يجزيه إذا تذكر بعد الزوال و أما في الواجب الغير المعين‌فيمتد وقتها اختيارا من أول الليل إلى الزوال دون ما بعده على الأصح و لا فرق في ذلك بين سبق التردد أو العزم على العدم و أما في المندوب فيمتد إلى أن يبقى من الغروب زمان يمكن تجديدها فيه على الأقوى‌«[3]

«آخر وقت النية في الواجب المعين رمضان كان أو غيره» در اين كتاب‌هاي معمولاً رمضاناً چاپ شده، ولي بايد رمضان به فتح نوشته شود، چون غير منصرف است، در نسخه خود مرحوم سيد هم به فتح و بدون تنوين نوشته شده است.

در واجب معين مانند روزه ماه مبارك رمضان، روزه نذر، روزه كفاره مانند كفاره من نام عن صلاة العشاء، بنابر نظر مختار و نظر قدماء كه بر آن ادعاهاي اجماع زيادي شده، امر مولاي واجب الاطاعه به روزه، آخرين وقت نيت روزه، آستانه طلوع فجر صادق است. در زمان مرحوم آقاي فشاركي در سامراء وبا شايع مي‌شود، اين از مقطوعات است كه اين را مرحوم آقاي حاج شيخ عبد الكريم حائري فرموده و اين خبر به طرق كثيره‌اي نقل شده است كه مرحوم آقاي سيد محمد فشاركي در حال عبور از جائي، صداي مرحوم آقاي مرحوم ميرزا محمد تقي را كه همبحث ايشان بوده، از روي پشت بام مي‌شنود، ايشان براي مرحوم آقاي ميرزا علي آقاي شيرازي و مرحوم حاج شيخ عبد الكريم حائري درس مي‌گفته، از ايشان سؤال مي‌كند كه آيا من را مجتهد و عادل مي‌دانيد و حكم مجتهد عادل را نافذ مي‌دانيد، در همه اين سؤالات پاسخ مثبت مي‌شنود، و اينطور كه مرحوم آقاي حائري نقل مي‌كند، مرحوم آقاي ميرزا محمد تقي در پاسخ سؤال آخر مي‌گويد در اطلاق آن تأمل دارم، حالا اين را من عرض مي‌كنم كه او مثلاً مي‌گويد احتياط در همين است، مرحوم فشاركي مي‌گويد من به شيعيان سامراء حكم مي‌كنم كه روز معيني را به نيت نرگس خاتون روزه بگيرند و آن خانم را واسطه نمايند كه از حضرت ولي عصر عجل الله تعالي فرجه الشريف درخواست نمايد كه از حق تعالي مسئلت نمايند كه بلاي مرگ و مير از وبا از شيعيان برداشته شود. اين حكم مجتهد واجب الاطاعه مبني بر روزه روز معيني در تمام شهر منتشر مي‌شود و اين روزه گرفته مي‌شود و بعد از آن فقط يك نفر از شيعه فوت مي‌كند كه آن هم بعد معلوم مي‌شود كه از وبا فوت نكرده و در اثر عارضه ديگري از دنيا رفته است. سني‌ها از خجالت و شرمندگي، مرده‌هاي خود را شب دفن مي‌كردند و حتي بعضي از آنها مستبصر نيز شدند، اين خبر از مقطوعات است.

در اين روزه‌هاي واجب معين، تا طلوع فجر صادق مي‌توان نيت روزه را به تأخير انداخت و از اول شب تا آن موقع، هر ساعتي مي‌توان نيت نمود و در بقيه به عنوان استدامه حكمي كافي است كه نيت مي‌كند و بعد مي‌خوابد اشكالي ندارد و لازم نيست تا طلوع فجر بيدار باشد.

منتها اينجا تعبيري هست كه مطابق مسلك متأخرين درست نيست، و آن اين است كه لزوم ندارد كه حتماً شب آن روزي كه مي‌خواهد روزه بگيرد، قصد روزه آن روز را بنمايد بلكه اگر روز قبل و قبل از رسيدن شب نيت روزه كند و به وسيله داروي خواب‌آور بخوابد و بعد از طلوع فجر فردا از خواب بيدار شود، اين نيت و روزه آن روز صحيح است، داعي اين است كه يك اخطاري قبلاً هست و بعد تا ظرف عمل استمرار حكمي پيدا مي‌كند، اخطار قبلي لازم نيست حتماً در شب روزي كه بخواهد روزه بگيرد، باشد، بلكه اخطار در روز قبل نيز مانند اين كيفيتي كه گفته شد، كفايت مي‌كند، بنابر «لَا صِيَامَ‌ لِمَنْ‌ لَمْ‌ يُبَيِّتِ‌ الصِّيَامَ‌ مِنَ‌ اللَّيْل‌»[4] كه ظاهرش، ليل همان روزي است كه مي‌خواهد روزه بگيرد، نيت قبل از آن شب كفايت نمي‌كند، اما بنابر قول به اخطار لزوم ندارد كه حتماً در آن شب نيت كند، استمرار حكمي آن اخطار و داعي داشتن و لو در روز قبل هم باشد در فرضي كه گفته شد، كفايت مي‌كند.

(سؤال و پاسخ استاد دام ظله): روايت عامي است و خيلي ثابت نيست، اگر عمل اصحاب قطعي باشد و شواهد ديگري باشد، اينها را براي تأييد ضميمه مي‌كنند و الا خود مرسله كه نقل مي‌كنند، قابل استناد نيست.

مطلبي كه ايشان مي‌فرمايد اين است كه عالماً عامداً نبايد نيت از طلوع فجر تأخير بيفتد و نيت بعد از طلوع فجر عالماً عامداً در واجب معين صحيح نيست. مشهور بين فقهاء همين است، ولي بر خلاف آنچه مانند مرحوم آقاي حكيم[5] ادعاي اجماع مي‌كنند، مسئله اجماعي نيست و اختلافات زيادي هست، يك جا ديدم كه شهيد ثاني مي‌گويد در مسئله مختلف الاقوال نمي‌توان قول به عدم فصل گفت، زيرا معناي قول به عدم فصل اين است كه از شريعت مقدسه وصل اليهم كه از سه صورت بيشتر نيست، اما در اين مسائل مختلف الاقوال اينگونه نيست، و موارد كمي هست كه قول به عدم فصل بتوان ادعا كرد، اگر دو قول باشد ممكن است قول به عدم فصل گفت كه اجماع مركب به اجماع بسيط برگشت مي‌كند. لذا عمده اين است كه روايات مسئله را بررسي نمود، البته براي تأييد، فتاواي فقهاء را بررسي مي‌نماييم.

طبق قواعد عامه، اگر نيت روزه معيني از طلوع فجر عمداً يا بالعذر تأخير بيفتد، نبايد كافي باشد، علت آن هم روشن است، چون صوم بين طلوع فجر تا غروب آفتاب است. در صوم، هم به مناط عباديت كه عبادت است و هم به مناط اينكه صوم شرعي از عناوين قصديه است، بايد از اول قصد قربت كند و اگر در مقداري از آن بدون قصد قربت شد، به مجموع عمل نشده است و اين ارتباطي است و استقلالي نيست، اگر كسي قصد صوم داشته باشد اما قصد انجام فرمان حق تعالي و جلب رضايت آن ذات متعال را نداشته باشد، اين صوم فاسدي است، ولي كسي كه اصلاً نيت روزه نكند و همينطور فقط مفطرات را انجام ندهد، غير از آن معناي لغوي، صوم شرعي بالمعني الاخص حاصل نشده است، چون عنوان قصدي است. طبق قاعده، به مناط قصديت عنوان، قصد صوم بايد از اول حاصل باشد، و قصد قربت به مناط عباديت بايد از اول باشد، حالا اگر اين قصدها به هر دليل عذري و غير عذري، نسيان و غير نسيان حاصل نشود، كفايت نمي‌كند، و به دليل ارتباطيت، اگر بعض وقت روزه نيز اين قصدها نباشد، حكم كل را دارد و كفايت نمي‌كند.

مرحوم ابن ابي عقيل طبق نقل كتاب مختلف[6] ، مي‌گويد بايد قصد شود و تفصيلي بين معذور و غير معذور وجود ندارد، حالا شايد مرحوم ابن ابي عقيل راجع به مسافر كه قبل از ظهر وارد وطن مي‌شود، بگويد، ولي راجع به متعارف اشخاصي كه حاضر هستند، هيچ تفصيلي نداده است.

عده ديگري نيز در اين مسئله تأمل دارند و مشكل مي‌دانند مانند مرحوم فاضل سبزواري در ذخيره[7] و كفايه[8] و مرحوم صاحب حدائق در حدائق[9] مي‌گويند مشكل است كه بگوييم شخص اگر فراموش كرد و دچار نسيان شد و از اول قصد نكرد و بعد قصد كرد، كافي باشد، مي‌گويند ادله كافي نيست، قواعد عامه نيز اقتضاي صحت نمي‌كند، اين را حتي براي معذور اشكال كرده‌اند، منتها شهرت قوي هست كه بين معذور و غير معذور در اين جهت فرق است. اين يك جهت است كه نظر مرحوم ابن ابي عقيل و مرحوم صاحب حدائق و مرحوم سبزواري با مشهور يك نحوه تفاوتي دارد و فتواي به تفصيل بين صورت عذر و غير عذر نمي‌دهند.

يك جهت ديگر اين است كه مخالف مشهور، مرحوم ابن جنيد[10] است كه بين واجب و مستحب فرق نمي‌گذارد و فتوا مي‌دهد و مي‌گويد مستحب است كه از شب نيت كند ولي الزام ندارد و تا غروب مي‌تواند نيت روزه بكند و كفايت كند، و مقتضاي كلام ايشان اين است كه بين معيني و غير معيني نيز فرق وجود ندارد، اين مطلب را مرحوم فيض در مفاتيح نيز پذيرفته است. و ظاهر كلام مرحوم سيد مرتضي و عده‌اي ديگر اين است كه اختياراً در معين و غير معين تا ظهر جائز است نيت كند.

در اينكه اختياراً بايد نيت در شب باشد و در روز صحيح نيست، حتي مشهور هم نمي‌توانيم ادعا كنيم ولي اشهر مي‌توانيم بگوييم، چون در مقابل، عده‌اي قائل هستند.