درس خارج فقه آیت الله شبیری
77/07/07
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: نکاح / حکم نگاه به زن اجنبیه با قصد ازواج /
خلاصه جلسات پیش و این جلسه
در این جلسه به بررسی مسأله 26 پرداخته، حکم نگاه مرد به زنی که قصد ازدواج با وی را دارد بیان نموده، ضمن نقل روایات مربوطه، به بررسی سند روایت عبدالله بن سنان (که در سند آن هیثم بن أبی مسروق و حکم بن مسکین واقع شده) پرداخته بحث از شرح حال غیاث بن ابراهیم را نیز آغاز میکنیم.
حکم نگاه مرد به أجنبیه به قصد ازدواج
مسأله 26: «یجوز لمن یرید تزویج امرأة أن ینظر الی وجهها و کفّیها و شعرها و محاسنها ...»[1]
از مسائلی که فی الجمله مورد اختلاف نیست آن است که کسی که قصد ازدواج با زنی را دارد، میتواند به برخی از مواضع زن نگاه کند، هر چند نگاه به این مواضع در حال عادی(بدون قصد تزویج) جایز نباشد، مثلاً اگر ما نگاه به وجه و کفین را در حال عادی نیز جایز ندانیم، برای مرید تزویج قطعاً جایز خواهد بود، در اصل این مسأله اختلافی نیست. آن چه مورد بحث است تعیین مواضع میباشد که باید با بررسی روایات حکم مسأله را روشن ساخت. البته تمام این موارد بدون قصد تلذذ است.
روایات مسأله
روایت الهیثم بن أبی مسروق النهدی
«محمد بن الحسن باسناده عن احمد بن محمد بن عیسی عن الهیثم بن أبی مسروق النهدی عن الحکم بن مسکین عن عبدالله بن سنان قال: قلت لابی عبدالله (علیه السلام): الرجل یرید ان یتزوج المرأة، أینظر الی شعرها؟ فقال نعم، انما یرید ان یشتریها باغلی الثمن». [2]
آقای خوئی میفرمایند: در طبع قدیم تهذیب در سند روایت الهاشم بن أبی مسروق النهدی ضبط شده که در کتب رجال و اخبار نشانهای از او نیست و نسخه صحیح همان طبع جدید تهذیب است که در وسائل هم آمده و هیثم بن أبی مسروق النهدی ضبط نموده است که از ثقات میباشد.[3]
این سخن کاملاً درست است و نسخهای از تهذیب را که ما با نسخ معتبر تهذیب ـ که گاهی با یکی دو واسطه با نسخه اصلی مقابله شده است ـ مقابله کردیم، هیثم[4] بن أبی مسروق نهدی است، اگر کسی به اسانید دیگر هم مراجعه کند مطمئن میشود که الهیثم است، به علاوه کلمه هاشم به عنوان علم بدون «ال» استعمال میشود و «الهاشم» مسلماً غلط است، چون استعمال «ال» بر سر اعلام و عدم استعمال آن سماعی است و در کلمه هاشم با «ال» از عرب شنیده نشده است.
حکم بن مسکین در سند تهذیب طبق تحقیق ثقة است[5] ، او مکفوف و نابینا بوده و در بعضی از موارد «الحکم الاعمی» تعبیر شده و اجلّاء روات مثل حسن بن محبوب، محمد بن الحسین بن أبی الخطاب، و خصوصاً ابن أبی عمیر و احمد بن محمد بن أبی نصر که «لایروون و لا یرسلون الا عن ثقة» کتاب او را روایت کردهاند. لذا به نظر ما روایت، صحیحه است.
البته این روایت در فقیه نیز وارد شده است با این سند: سأل عبدالله سنان ابا عبدالله (علیه السلام)[6]
روایت غیاث بن ابراهیم
«عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ غِیَاثِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ ع فِی رَجُلٍ یَنْظُرُ إِلَی مَحَاسِنِ امْرَأَةٍ یُرِیدُ أَنْ یَتَزَوَّجَهَا قَالَ لَا بَأْسَ إِنَّمَا هُوَ مُسْتَامٌ فَإِنْ تَقَیَّضَ أَمْرٌ یَکُونُ.» [7]
درباره مردی که میخواهد برای ازدواج با زنی، به زیبایی ها و محاسن او نگاه کند، حضرت میفرماید: بأسی نیست، او مستام است و میخواهد ارزش یابی کند و شخصی را که یک عمر قصد زندگی با او را دارد، ببیند، او باید تلاش خود را بکند البته هر چه مقدور باشد و مشیت الهی بدان تعلق گرفته باشد، محقق خواهد شد. شاید به این اشاره باشد که انسان باید توجه به نیروی قاهره الهی داشته باشد و از آن برای هدایت استمداد طلبد.
بحث سندی:
غیاث بن ابراهیم عنوان یک نفر است یا دو نفر
آن که در این روایت قابل بحث است، غیاث بن ابراهیم است.
در رجال آقای خوئی و برخی کتب دیگر اشتباهی در این زمینه رخ داده، غیاث بن ابراهیم که متعدداست، واحد تخیل شده، یکی غیاث بن ابراهیم نخعی است و دیگری غیاث بن ابراهیم تمیمی اُسَیِّدی یا اسبَذی که به نظر اسبَذی صحیح است. آقای خوئی با تخیل وحدت میفرمایند: برقی، غیاث بن ابراهیم نخعی را جزءاصحاب حضرت صادق(ع) آورده است. نجاشی او را با تمیمی یک نفر تصور کرده است. ولی در واقع دو نفرند. غیاث بن ابراهیم نخعی، از قبله نخع است که قحطانی است. نسباً نخعی است نه ولائاً، برخی[8] از او با عبارت «عربّی» یاد کرده یعنی از موالی نیست. در کتب رجالی دیگر مثل کتب عامه نیز سخنی از ولاء مطرح نیست واگر چنین بود باید ذکر میشد، معلوم میشود که بالاصاله نخعی است.
اما غیاث بن ابراهیم تمیمی که نجاشی و شیخ در فهرست و رجال او را عنوان کردهاند، تمیمی است و تمیم جزء قبائل عدنان است و چون ذکری از ولاء به میان نیامده، معلوم میشود که نسباً تمیمی است. تمیم دارای بطون مختلفی است که یکی از آن ها «أسیّدیها»[9] و «اسبذییها» هستند. و هر دو، هم اسیدی و هم اسبذی از بطون تمیماند، صاحب قاموس الرجال «اسبدی» بودن را تقویت کرده است [10] ، چون در بعضی از روایات غیاث بن ابراهیم الدارمی نقل شده [11] [12] و راوی آن هم محمد بن یحیی خزاز است[13] ، «اسبد» نیز از تیره دارم است، لذا به احتمال قوی «اسبدی یا اسبذی» است.
خلاصه قرائن مختلفی وجود دارد که غیاث بن ابراهیم دو نفرند، یکی از قبیله قحطان است و دیگری از قبیله عدنان، و از طرفی کنیه نخعی، ابو عبدالرحمن است که در کتب عامه آمده، و کنیه تمیمی هم در کتب شیعه آمده، ابو محمد است، از نظر مکان هم نخعی، کوفی است و تمیمی بصری است که نزول به کوفه پیدا کرده و اگر کسی «کوفی» خواند ظاهر آن این است که اصالتاً کوفی است. بنابراین در جایی که در کتب تفصیلی یک شخص را اهل جایی دانسته اند بدون هیچ تفصیلی معمولا دال بر این است که اصالتا مربوط به آن مکان است نه نزولا.
اهل سنت در شرح حال غیاث بن ابراهیم نخعی نقطه ضعفی را ذکر کردهاند و آن این است که برای خوش آمد مهدی عباسی ـ که به کبوتر بازی علاقه داشت ـ حدیثی را جعل کرد که «لاسبق الاّ فی خف أو حافر أو جناح»[14] البته در این که حدیث مربوط به اوست یا وهب بن وهب ابوالبختری جعل کرده، مورد اختلاف است، در تاریخ بغداد در شرح حال وهب بن وهب مینویسد که احمد بن حنبل گفت: این حدیث را فقط او(ابوالبختری) روایت کرده است.
به هر حال غیاث بن ابراهیم تمیمی که صاحب کتاب است و مورد بحث ما میباشد، ارتباطی به نقطه ضعف که مربوط به غیاث بن ابراهیم نخعی است، ندارد. غیاث بن ابراهیم نخعی بلا اشکال سنی است و جزء دستگاه خلافت بوده و غیاث بن ابراهیم تمیمی شیعه و یا لااقل متشیع است.
تنها نکتهای که وجود دارد این است که آیا او «بتری» است؟
مذهب غیاث بن ابراهیم تمیمی
شیخ طوسی غیاث بن ابراهیم را از اصحاب حضرت باقر(ع) شمرده و دربارهاش فرموده: «بتری» در حالی که بتریها جزء اهل سنتاند، زیدی ها هم سنی دارند و هم شیعه، جارودیهایشان شیعهاند و بتریهایشان سنی که امیرالمؤمنین را افضل صحابه می دانند و معتقدند که خلافت حق ایشان بود، ولی قابل انتقال به دیگری بوده است و حضرت براساس مصالحی حق خود را به ابوبکر تفویض کرده و لذا خلافت او قانونی و شرعی بوده است.
بسیاری از معاریف اهل سنت از بتریها هستند.[15] شیخ [16] و نجاشی [17] در رجال، غیاث بن ابراهیم تمیمی را از اصحاب حضرت صادق(ع) و حضرت کاظم(ع) معرفی میکنند نجاشی وی را توثیق کرده که، معلوم میشود غیاث بن ابراهیم تمیمی مورد بحث ما، «بتری» نبوده، و بتری مربوط به فرد دیگری است.
صاحب قاموس الرجال احتمال دادهاند که غیاث بن ابراهیم از اصحاب حضرت صادق(ع)، همان غیاث بن ابراهیم از اصحاب حضرت باقر(ع) باشد که بتری است و آقای خوئی به ادله مختلفی تمسک میکنند تا ثابت کنند، دو نفرند. نقل ادله ایشان و نقد آنها را به جلسه آینده موکول میکنیم.