< فهرست دروس

درس خارج اصول آیت الله هاشمی شاهرودی

88/10/26

بسم الله الرحمن الرحیم

 
 4)- تصوير محقق اصفهاني (قدس سره) از جامع صحيحي:
 تصوير مرحوم محقق اصفهانی جامع بسيط را به نحو مبهم و اين كه در مركباتی كه از اجزاء و مقولات متعدد و متغير و متفاوتی بر حسب حالات مختلف و گوناگون تشكيل می شود در مقام تسميه و نام گذاری اسم را برای جامع منطبق بر افراد صحيح وضع می كنند كه با عنوان انتزاعی مثلاً ناهی از فحشاء و منكر در مثل صلاة به آن اشاره می شود ولی حقيقت آن جامع مبهم باقی می ماند مانند اسم خمر كه از برای مانعی كه مثلاً از عصير عنبی اخذ شده است و دارای خاصيت اسكار است و يا طعم و رنگ مخصوص دارد وضع می گردد ولی تمام اجزاء و شرائطش شايد برای عرف مشخص نباشد و مبهم باشد و تنها با عناوين انتزاعی به آن اشاره می شود اين تصوير جامع بسيط ميان افراد صحيح نيز تمام نيست زيرا اگر مقصود ابهام ثبوتی معنای موضوع له است كه معقول نيست زيرا حتی در مبهمات مثل اسماء اشاره و موصولات ابهام آنها در مصداق خارجی است و نه در مفهوم موضوع له كه بايد مشخص باشد و اگر مقصود از ابهام جامع عرضی بودن مفهوم و مسمّی است كه به وسيله آن به واقع آن مركبات اشاره می شود در اين صورت همان اشكال سابق بر صاحب كفايه وارد است زيرا بدون شك مسمای اسامی مركبات مفهوم عرضی اين چنين نيست و مثال خمر هم قطعاَ اينگونه نيست بلكه از برای معنای مشخص وضع شده است كه آب انگور مسكر است اگر چه ممكن است از نظر درجه اسكار يا رنگ و طمع و بو لا بشرط باشد ولا بشرطيّت ابهام نيست .
 از ما حَصَل وجوهی كه گذشت، روشن شد كه بنابر صحيح جامع بسيط قابل تصوير نيست مگر به نحو جامع عرضی كه خلاف وجدان است امّا جامع تركيبی بنابر صحيح، قابل تصوير است به نحوی كه گفته شد.
 
 ب - تصوير جامع نزد اعمّى:
 بنابر قول به اعم نيز بايستی معنای جامعی تصوير شود والاَّ اگر گفته شود لفظ برای واقع افراد و مصاديق أعم وضع شده باشد اشكال وضع عامّ و موضوعٌ له خاصّ پيش می آيد كه خلاف وجدان است.
 صاحب كفايه بعد از آنكه جامع صحيحی را تصوير نمود، تصوير جامع اعمی را ممكن میداند و لذا جامع اعمّی به معنای مركّب از اجزای ركنی و لا بشرطيّت نسبت به اجزای غير ركنی را ردّ می كند [1] .
 ايشان می فرمايد بنابر أعم نه جامع بسيط قابل تصوير است نه جامع تركيبی اما جامع بسيط بدليل عدم كاربرد قانون الواحد بنابر أعم زيرا افراد أعم از صحيح و فاسد، اثر واحدی ندارند و اعمی خواهد خصوصِ افراد صحيح كه دارای اثر واحد است را مسمّی قرار دهد و اما جامع مركّب قابل تصوير باشد چون اگر مركّب را عبارت از اجزای ركنی و غير ركنی بدانيم لازم می آيد موردی كه اجزای غير ركنی ترك می شود صلاه صدق نكند و اگر جامع را مركب از تنها اجزای ركنی بدانيم و نسبت به اجزای غير ركنی لا بشرط باشد، آنگاه لازم می آيد مسمّای نماز تنها اجزای ركنی باشد و حال آنكه ساير اجزاء مانند در افراد اختياری نيز جزء نماز است.
 پاسخ: اين اشكال وجهی ندارد و اعمّی می تواند هم جامع بسيط و هم جامع مركّب را تصوير كند. امّا جامع بسيط را چيزی قرار دهد كه شأناً مؤثّر در نهی از فحشا و يا معراج مؤمن باشد ولو در يك مورد زيرا بنابر قول به اعم، نماز فاقد اجزای غيرركنی در مورد فاعل مضطرّ نيز نماز می باشد و لذا همين حالت در جامع اخذ می شود و در اين صورت اگر چه نماز فاقد اجزای غيرركنی در فرض اختيار اثر نهی از فحشا و منكر را نداشته باشد ولی شأناً و فی الجمله دارای اين اثر می باشد پس نماز است.
 و همين طور جامع تركيبی بنابر قول به اعمّ قابل تصوير است و لا بشرطيّتی را كه ايشان نسبت به أجزای غيرركنی مورد اشكال قرار دادند وارد نيست و توجّه به اين نكته لازم است كه لا بشرطيّت نسبت به قيود به دو شكل است:
 شکل اول: آن كه قيد در صورت وجودش مصداق مسمّی باشد ولی در صورت عدمش مانع نباشد مانند مفهوم كلمه و كلام كه هم بر دو حرف، صادق است و هم بيشتر از آن و يا مانند مفهوم آب كه هم بر يك قطره صدق می كند و هم بر يك دريا كه در فرض تعدد و كثرت همه آن وجود متكثر مسمّی و مصداق است و در صورت عدم برخی از آن اجزا مانع از صدق نيست زيرا از نظر كميّت و مقدار لا بشرط از قلت و كثرت اخذ شده است.
 شکل دوم: آن كه وجدان و فقدان قيد هيچكدام تأثيری در مسمّی نداشته باشد و مانند ضمّ حجر الی جنب الانسان است. با توجّه به اين مطلب، اعمّی می تواند جامع تركيبی را عبارت از اجزای ركنی و لا بشرطيّت نسبت به اجزای غير ركنی را به شكل اوّل از لا بشرطيّت تصوير كند و محذوری ندارد يعنی جامع لا بشرط اجزای ركنی نسبت به اجزای غيرركنی را در جامع اخذ كند و بگويد مسمّای نماز عبارت از تركيب از اجزای پنج گانه ركنی و بيشتر نسبت به اجزای غير ركنی است كه تمام اجزای غير ركنی در فرض وجود مسمّی قرار می گيرد ولی فقدانش تأثيری ندارد.


[1] . كفاية الاصول، ص 40.

BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo