مجاز/فصل اول: دلالت لفظي/دليل لفظي/علم اصول

 

 مطلب دوم: از مباحث كه شهيد صدر «قدس سره» بطور مبسوط به آن پرداخته اند اين است كه دلالت لفظ بر معنای مجازی چگونه شكل می گيرد ومنشأ اين دلالت چيست؟

 اولاً: دلالت لفظ بر معنای مجازی اگر چه با قرينه می باشد ولی اينگونه نيست كه منشأ دلالت لفظ بر معنای مجازی را وجود قرينه بدانيم زيرا استعمال لفظ ذاتاً صلاحيت اخطار معنی مجازی را دارد واستعمال مجاز بودن قرينه نيز صحيح است با اين تفاوت كه اخطار معنای مجازی ضعيف تر از اخطار معنای حقيقی ودر طول آن است و استعمال مجازی بدون قرينه در ادبيات و لغت شايع می باشد. علاوه بر آنكه قرينه غالباً صارفه است يعنی اراده معنای حقيقی را از ذهن دور می كند نه آنكه بر معنای مجازی دلالت كند. پس لازم است خود لفظ صلاحيت و شأنيت دلالت بر معنای مجازی همچون حقيقی را داشته باشد صحيح همان است كه در بحث حقيقت وضع گذشت با شكل گيری اقتران تصوری بين لفظ و معنی چنانچه مناسبت و مشابهتی وجود داشته باشد سبب می شود در طول آن اقتران تصوری اولی حقيقى، يك اقتران تصوری ضعيفی نيز بين لفظ و معنای مجازی در طول آن شكل گيرد كه موجب انتقال ذهن به نحو طولی به معنای مجازی می شود پس نتيجه می گيريم دلالت لفظی بر معنای مجازی نياز به وضع ندارد بلكه به جهت مناسبات و مشابهت های ذاتی ميان معنای حقيقی و معانی مجازی است.

 ثانياً: اگر لفظ برای استعمال در مجاز هم وضع شده باشد لازم می آيد هم دلالت حقيقی و هم مجازی داشته باشد و محذور اشتراك لفظی بين هر دو معنی پيش می آيد.ممكن است گفته شود وضع برای صحت استعمال لازم است كه البته اين سخن صحيح نيست و وجود مناسبت و مشابهت برای صحت استعمال مجازی كفايت می كند علاوه بر آنكه باب استعمال امری تكوينی است كه توقف بر انشاء و قرارداد يا تنفيذ ندارد تا گفته شود استعمال بدون اجازه واضع غلط باشد.

 ثالثاً: بالاتر از همه اينها در مواردى، استعمالات غير حقيقی حتی براساس مناسبت و مشابهت نيست در عين حالی كه استعمالات بجا و صحيحی است و اين می رساند صرفا حسن و مناسب بودن استعمال درغير معنای حقيقی در صحت استعمال می شود حتی در الفاظ مهمل كه وضعی در آنها نيست مانند (ديز لفظ) كه اين استعمال بر طبق تفسير مشهور از تجوز، نه استعمال حقيقی است و نه مجازی و نه اخطار معنی را دارد با آنكه لغه و عرفاً استعمال صحيحی است و غلط نيست.

 نتيجه می گيريم دلالت لفظ بر غير معنای حقيقى، اعم از استعمال مجازی و استعمال ايجادی می باشد و منشأ آن نيز صرفاً وجود مناسبت است كه اعم از مشابهت و حتی اعم از مجاز اصطلاحی است.