مجاز/فصل اول: دلالت لفظي/دليل لفظي/علم اصول

 

 اشكال شهيد صدر (ره) بر مجاز سكاكي:

 ايشان نقد جالبی را بر تفسير سكّاكی وارد ساخته اند كه اگر مورد ادعای عقلی آن است كه مفهوم رجل شجاع ادعاء همان مفهوم حيوان مفترس می باشد و لفظ اسد در مفهوم رجل شجاع به ادعای اينكه حيوان مفترس است استعمال می شود در اين صورت مجاز در مفهوم شكل گرفته و لفظ دلالت بر مفهوم و معنای ديگری كرده به علاوه يك ادعای عقلی كه خلاف مقصود سكّاكی است. علاوه بر آنكه صرف ادعای اينكه اين مفهوم همان مفهوم است وحدت دو مفهوم را بدنبال ندارد و مصحّح مجاز عقلی نخواهد بود چون در استعمال مجازی بايستی مناسبت و مشابهتی وجود داشته باشد و صرف ادعا كافی نيست و اگر مناسبتی وجود داشته باشد كه برای استعمال در مفهوم ديگر نياز به ادعای وحدت دو مفهوم نيست و بدون آن هم در صورتی كه مناسبت باشد استعمال صحيح خواهد بود و عكسش نيز صحيح است يعنی اگر مناسبتی وجود نداشته باشد هر چه هم ادعای وحدت دو مفهوم شود باز استعمال صحيح نخواهد بود و اگر مقصود آن است كه معنی ديگر مصداق معنای حقيقی است ادعا و عنايه و بالفظ أسد، حيوان مفترس اخطار می شود و تطبيق بر رجل شجاع داده می شود اين نيز به اشكالات اساسی گرفتار است از جمله آنكه:

 

 چند اشکال اساسی:

 اشکال اساسی اول: مجاز ادعايی در جايی به كار می آيد كه متكلم از استعمال لفظ بخواهد معنای حقيقی را بر مصداق غير حقيقی تطبيق دهد يعنی يك مراد جدّی نيز علاوه بر مراد استعمالی داشته باشد تا لفظ را در حيوان مفترس استعمال كرده و مراد استعمالی همان معنای حقيقی باشد ولی مراد جدّى، رجل شجاع باشد كه مراد استعمالی را بر مراد جدّی تطبيق دهد ادعاءً ولی اين در همه موارد استعمالات مجازی صحيح نيست زيرا در موارد توريه، هزل، اجمال گويی و امثال آن تنها مراد استعمالی و قصد اخطار معنی را دارد بدون وجود مراد جدی بديهی است طبق اين مبنا در نظريه مجاز ادعايی اين قبيل استعمالات غير حقيقی و مجازی قابل توجيه نخواهد بود و از اينجا بدست می آيد تفسير مجازيت جز بر اساس تفسير مشهور صحيح باشد.

 اشکال اساسی دوم: به مواردی در مثل لفظ «قمر» نقض می شود كه امكان استعمال در معنای حقيقی و تطبيق آن بر معنای مجازی ممكن نيست. اين لفظ علم است برای جرم آسمانی خاص كه معنای جزيی بوده و قابل تثنيه و جمع نيست و چنانچه برای انسان نيكو صورت بكار برده می شود و مثلاً گفته می شود «قمر بنی هاشم» طبق تفسير مشهور از مجاز به دليل مشابهت و مناسبت نيّر بودن است كه مجازاً در آن استعمال می شود و قصد اخطار همان معنای مجازی را دارد در حالی كه طبق مجاز عقلی يا ادعايی لازم می آيد در معنای جزيی خاص خودش استعمال نموده و آنگاه ادعا كنيم عنايه كه آن انسان بزرگوار مصداقی از همان معنی است با آنكه آن معنی قابل مصاديق داشتن نبوده است چون علم است مگر اينكه ادعا شود مقصود مصداق منطقی نبوده بلكه مجرد ادعايی اينكه اين مورد همان معنای علمی است.