درس خارج اصول استاد محمدتقي شهيدي

موضوع: صحیح و اعم/ مقدمه علم اصول

خلاصه مباحث گذشته:

بعد از اتمام مباحث مربوط به حقیقت شرعیه، بحث صحیح و اعم مطرح می شود.

1صحیح و اعم

یکی از مباحث مطرح شده در علم اصول، بررسی وضعِ الفاظِ عبادات و معاملات بر معنای صحیح یا اعم از صحیح و فاسد است.

1.1ثمره بحث صحیح و اعم

در مورد وضع الفاظ عبادات و معاملات بر معنای صحیح یا اعم از صحیح و فاسد، ثمراتی متعددی مترتب می‌شود. از جمله اینکه این دو مبنا در ترتب احکام ثابت شده در روایات مؤثر خواهد بود؛ چون طبق قول وضع الفاظ بر معنای صحیح، در صورتی که الفاظ عبادات و معاملات در روایات موضوع احکام قرار گیرد، ادعاء می شود که خصوص صحیح مورد حکم بوده است کما اینکه قائلین به وضع الفاظ برای معنای اعم از صحیح و فاسد، حکم را بر اعم از صحیح مترتب دانسته اند. به عنوان مثال در روایتی تعبیر «لَا يُصَلِّيَ‌ الرَّجُلُ‌ وَ بِحِذَائِهِ‌ امْرَأَة»[1] وجود دارد که قائلین به وضع الفاظ بر اعم بیان کرده اند که حتی اگر زنی در کنار مرد نماز فاسد بخواند، نماز مرد فاسد خواهد شد؛ چون بعد از صدق نماز بر عمل زن، اطلاق این روایت شامل شده و حکم به فساد نماز مرد می کند.

مثال دیگر اینکه اگر کسی با زنی در ایام عده ازدواج کرده و از روی جهل دخول کند، در روایات بیان شده است که زن بر مرد حرام ابدی می شود. در صورتی هم که با زن شوهر دار ازدواج رخ داده و دخول صورت گرفته باشد، ولو اینکه از روی جهل باشد، در روایاتی مطرح شده است که زن حرام ابدی بر مرد خواهد شد کما اینکه طلاق های صورت گرفته در زمان حیض و یا طلاق در طهر مواقعه باطل است، حال اگر زن ازدواج کند، ازدواج مرد با ذات بعل خواهد بود، اما به جهت جهل تا زمانی که دخول رخ ندهد، حرمت ابدی حاصل نمی شود. حال بحث است که اگر شرائط شرعی ازدواج در ازدواج با زن شوهر دار یا در عده وجود نداشته باشد، اما عرفا ازدواج صادق باشد، قائلین وضع الفاظ و معاملات برای اعم از صحیح و فاسد، بیان می کنند که ازدواج باطل هم سبب حرمت ابدی می شود؛ چون صادق است که با زن در عده یا زن شوهر دار ازدواج رخ داده و دخول هم محقق شده است ولو اینکه ازدواج به جهت فقد شرائط دیگر غیر از در عده بودن یا شوهر دار بودن باطل باشد. اما قائلین به وضع الفاظ عبادات و معاملات بر صحیح بیان می کنند که ازدواج باطل از سایر جهات سبب حرمت ابدی نخواهد شد.

بنابراین بحث صحیح و اعم ثمرات متعددی دارد که در حال حاضر به یک ثمره اشاره شده و سایر ثمرات در پایان بحث مورد اشاره واقع می شود.

1.2جهات بحث در صحیح و اعم

در بحث صحیح و اعم جهاتی وجود دارد که نیازمند بررسی است.

1.2.1الف: بررسی توقف بحث از صحیح و اعم بر تحقق حقیقت شرعیه (کلام صاحب کفایه)

جهت اول بحث در صحیح و اعم این است که صاحب کفایه نزاع بین صحیحی و اعمی را متوقف بر تحقق حقیقت شرعیه دانسته است؛ یعنی قائلین به حقیقت شرعیه می توانند بحث کنند که الفاظی مانند صلاة حقیقت شرعیه در خصوص نماز صحیح بوده اند یا اینکه اعم از صحیح و فاسد هستند کما اینکه قائلین به حقیقت لغویه مانند صاحب کفایه می توانند مطرح کنند که الفاظی که حقیقت در معنای لغوی شده اند، آیا قبل از اسلام، حقیقت در معنای صحیح از نماز بوده اند و یا اینکه در معنای اعم از صحیح و فاسد حقیقت بوده اند.

صاحب کفایه فرموده است: کسانی که قائل به حقیقت شرعیه یا حقیقت لغوی قبل از اسلام نشده بلکه استعمال الفاظی مانند صلات در معنای شرعی خود را مجازی دانسته اند، دیگر نزاع علمی نخواهند داشت که اصل استعمال مجازی در لفظ صلات، استعمال مجازی در معنای صحیح بوده و یا اینکه استعمال در معنای اعم بوده است؛ چون تحلیل نزاع به این شکل است که قائل به استعمال مجازیِ لفظ صلات در معنای نماز، اگر بیان کند که استعمال مجازی در صحیح رخ داده است، می پذیرد که گاهی هم در مواردی مثل «الصلاة اما صحیحة و اما فاسدة» در معنای اعم استعمال شده است و لذا لفظ صلات هم در معنای صحیح و هم در معنای اعم استعمال مجازی شده است. تفاوتی هم نخواهد داشت که اصل در استعمال مجازی، استعمال در معنای صحیح بوده و یا اینکه استعمال در معنای اعم اصل باشد. البته کسی که استعمال مجازی در معنای صحیح را اصل می داند باید بیان کند که شارع قرینه عامی قرار داده است که لفظ صلات را مجازا در معنای صحیح استعمال می کند الا اینکه قرینه خاص وجود داشته باشد که لفظ صلات در اعم از صحیح و فاسد استعمال شده و سبک المجاز فی المجاز رخ داده باشد.

توضیح سبک المجاز فی المجاز این است که به عنوان مثال لفظ «أسامه» دارای معنای حقیقی حیوان مفترس مذکر است که به جهت علاقه بین اسد و رجل شجاع، در رجل شجاع به کار برده می شود. حال اگر لفظ «أسامه» به جهت علاقه بین مرد شجاع و زن شجاع که هر دو انسان شجاع هستند، در زن شجاع استعمال شود، سبک المجاز فی المجاز رخ خواهد داد. بنابراین در سبک المجاز فی المجاز قرینه عامه این است که وقتی أسد گفته شده و حیوان مفترس اراده نمی شود، رجل شجاع اراده می شود الا اینکه قرینه خاص وجود داشته و زن شجاع اراده بشود که در این صورت سبک المجاز فی المجاز رخ خواهد داد.

حال اگر قائل استعمال مجازیِ لفظِ صلات در معنای شرعیِ نماز، بخواهد قول وضع الفاظ برای معنای صحیح را انتخاب کند، باید بگوید که لفظ صلات که به معنای عطف و میل است، در معنای نماز صحیح به جهت علاقه ای که بین معنای حقیقی صلات و معنای شرعی وجود داشته است، به کار رفته است. شارع هم قرینه عامه قرار داده است که اگر معنای حقیقی صلات را اراده نکرده باشد، این معنای مجازی را اراده کرده است، الا اینکه قرینه خاص وجود داشته باشد که از لفظ صلات اعم از صلات صحیح و فاسد را اراده کرده و سبک المجاز فی المجاز رخ داده است.

نتیجه مطلب ذکر شده این خواهد شد که اگر قرینه بر عدم اراده معنای حقیقی وجود داشته و قرینه بر اراده اعم از معنای صحیح و فاسد وجود نداشته باشد، لفظ صلات ظهور در معنای مجازی نماز صحیح خواهد داشت.

از طرف دیگر کسی که قائل شود اصل در استعمال مجازی لفظ صلات، معنای اعم از صحیح و فاسد است، باید این طور بیان کند که شارع قرینه عامه قرار داده است که هر گاه از لفظ صلات معنای حقیقی لغوی اراده نشده باشد، معنای مجازی اعم از صحیح و فاسد اراده شده است الا اینکه قرینه خاص وجود داشته باشد که معنای نماز صحیح اراده شده است که طبق این بیان اراده معنای صحیح سبک المجاز فی المجاز خواهد شد.

صاحب کفایه درادامه فرموده است: این نزاع علمی نبوده و قابل اثبات نیست که شارع اعلام کرده باشد که هر گاه قرینه بر عدم اراده معنای حقیقی وجود داشته باشد، قرینه عامه ای بر اراده معنای صحیح طبق قول قائلین به وضع الفاظ برای صحیح و اراده معنای اعم بنابر قائلین به قول وضع الفاظ بر اعم وجود داشته باشد. این مطلب قابل اثبات و نفی نیست؛ چون طولیت دو معنای مجازی در مورد اسامه طبعی است ولذا نیاز به اثبات ندارد، اما طولیت معنای صحیح یا اعم نسبت به دیگری طبعی نیست بلکه باید قرینه‌ی عامه‌ای از سوی شارع بر این مطلب اقامه شده باشد، در حالی که اقامه قرینه عامه از سوی شارع برای این طولیت در هیچ تاریخی ثبت نشده است و لذا اقامه قرینه عامه قابل اثبات نبوده و در نتیجه نزاع علمی نخواهد بود.[2]

1.2.1.1مناقشه مرحوم ایروانی در کلام صاحب کفایه

مرحوم ایروانی کلام صاحب کفایه را صحیح ندانسته و فرموده است: حقیقت متشرعی که الفاظ بعد از پیامبر اکرم به صورت تدریجی حقیقت در معنای شرعی شده باشند، قابل انکار نیست و لذا در حال حاضر ملاحظه می شود که چه معنای به ذهن تبادر می کند. اگر در حال حاضر از لفظ صلات، خصوص صلات صحیح تبادر داشته باشد، کشف می شود که قرینه عامه که شارع نصب کرده است، بر این بوده است که لفظ صلات را در معنای صحیح استعمال مجازی می کند الا اینکه قرینه خاص باشد که اعم از صحیح و فاسد را اراده کرده باشد. در صورتی هم که حقیقت مشترعه در مورد لفظ صلات اعم صلات صحیح و فاسد بوده باشد، کشف می شود که شارع قرینه عامه ولو قرینه حالی نصب کرده است که اصل در استعمال مجازی لفظ صلات در معنای اعم خواهد بود.

1.2.1.1.1مناقشه در کلام مرحوم ایروانی

کلام محقق ایروانی مقداری بحث را علمی می کند، اما نکته این است که تبادر در نزد متشرعه کشف از نصب قرینه عامه از سوی شارع نمی کند؛ چون ممکن است که کثرت استعمال در محاورات عرفی بین متشرعه منشأ حقیقت متشرعی شده باشد. در حالی که در لسان شارع معنای مجازی متداول معنایی غیر از متداول در نزد متشرعه باشد. در نتیجه با توجه به اینکه حقیقت متشرعی به معنای عرف عام متشرعه و مسلمین است که در بین آنان اهل فسق هم وجود دارد، کشف نمی‌شود که در لسان شارع هم همین گونه بوده است؛ چون همه اعمال متشرعه مطابق شرع نبوده است و این عدم تطابق، در استعمالات روشن تر است و لذا ممکن است به جهت کثرت نمازهای فاسد در بین متشرعه، کثرت استعمال بین متشرعه در محاورات عرفی موجب حقیقت متشرعی در اعم از صحیح و فاسد شده باشد، اما در لسان شارع معنای مجازی صحیح وجود داشته باشد.

البته به نظر ما اگر واقعا تبادرِ حال حاضر ذهن متشرعه مبنی بر استعمال اعم از صحیح و فاسد، کشف کند که در استعمال شرعی هم معنای اعم از صحیح و فاسد مورد نظر بوده است، مشکلی وجود ندارد اما نکته این است که این مطلب قابل اثبات نیست. در نتیجه حق با صاحب کفایه است.

1.2.1.2مناقشه محقق اصفهانی در کلام صاحب کفایه

محقق اصفهانی در اشکال به کلام صاحب کفایه فرموده است: صاحب کفایه استعمال مجازی را به نحو مجاز لغوی دانسته اند و همین امر موجب اشکال ایشان مبنی بر روشن نبودن اصل استعمال مجازی در معنای صحیح یا فاسد شده است، در حالی که گاهی مجاز به صورت مجاز ادعای رخ می دهد. از طرف دیگر در حال حاضر بحث در اسماء عبادات است، اما اسماء معاملات حقائق شرعی نیستند بلکه حقائق لغوی هستند که در مورد آنها استعمال مجازی رخ نمی دهد و در نتیجه بحث در اینکه موضوع له آنها خصوص صحیح یا اعم از صحیح و اعم است، روشن است.

ایشان فرموده است: اگر استعمال الفاظ عبادات مثل صلات در معنای نماز مجازی باشد، کلام قائلین به وضع الفاظ برای صحیح این است که لفظ صلات که معنای حقیقی آن عطف و میل است، دائما در نماز صحیح استعمال شده است و در فرضی هم که بر نماز فاسد اطلاق شده باشد، از قبیل مجاز ادعایی است؛ یعنی در مجاز اول، صلات که به معنای عطف و میل است، به نحو مجاز لغوی در نماز صحیح به کار برده می شود، اما در هنگامی که لفظ صلات در صلات فاسد به کار برده می شود، ادعاء می شود صلات فاسد هم صحیح است. البته در مورد نماز فاسدی مجاز ادعایی خواهد شد که واجد معظم اجزاء و شرائط نماز صحیح باشد.

اما طبق قول به وضع الفاظ برای اعم از صحیح و فاسد، لفظ صلات دائما در اعم از نماز صحیح و فاسد استعمال می شود و اگر هم در فرضی خصوص نماز صحیح اراده شود، از قبیل تعدد دال و مدلول خواهد بود کما اینکه اگر در مورد مرد شجاع ایرانی تعبیر «هذا أسد ایرانی» به کار برده شود، أسد به صورت مجازی در رجل شجاع استعمال شده است، اما ایرانی بودن با دال آخر فهمیده شده است. در محل بحث هم کلام اعمی این است که لفظ صلات استعمال مجازی در مطلق نماز شده است و اگر بخواهیم خصوص صحیح را اراده کنیم، با دال دیگری مثل «هذه صلاة صحیحه» فهمیده می‌شود نه اینکه لفظ صلات در معنای صحیح استعمال شود.[3]

محقق اصفهانی با این بیان سعی در تصویر نزاع داشته اند.

1.2.1.2.1مناقشه در کلام محقق اصفهانی

به نظر کلام محقق اصفهانی صحیح نیست و اشکالاتی به ایشان وارد است:

    1. تعبیر «الصلاة اما صحیحة و اما فاسده» به کار برده می شود، در حالی که مجاز ادعائی نیست؛ چون اگر این تعبیر مجاز ادعائی باشد، معنای آن این گونه خواهد شد که «الصلاة الصحیحه اما صحیحة و اما فاسده» که اساساً غلط است.

    2. کلام محقق اصفهانی تکلف محض است؛ چون وجهی ندارد وقتی استعمال مجازی رخ می دهد، این استعمال مجازی تبدیل به مجاز ادعائی شود؛ چون می توان بیان کرد که معنای لغوی صلات عطف و میل است و به جهت مشابهت گاهی در معنای صلات صحیح به کار برده می شود. گاهی هم به جهت مشابهت با عطف و میل استعمال در معنای اعم از صحیح و فاسد می شود.

    3. در کلام محقق اصفهانی مطرح شد که اعمی لفظ صلات را استعمال مجازی در مطلق نماز اعم از صحیح و فاسد کرده و با دال دیگر صحیح بودن آن را بیان می کند. به نظر ما این مطلب نیز تکلف است؛ چون استعمال مجازی در معنای صلات صحیح و معنای اعم از صلات صحیح و فاسد صحیح است، در عین حال اگر این گونه عمل شود که به صورت مجازی در معنای اعم به کار برده شده و با دال دیگر معنای صحیح فهمیده شود که معنای مجازی دوم است، تکلف رخ می دهد.

    4. عمده اشکال بر محقق اصفهانی این است که بحث منحصر در کلام و تقریب ایشان نیست بلکه تقریب دیگر نیز در آن متصور است، علاوه بر اینکه تقریب ایشان نیازمند دلیل است و باید نحوه نزاع در آن تصویر شود؛ چون اشکال صاحب کفایه این بود که نزاع، علمی نیست و لذا به نظر ما اشکال صاحب کفایه قوی است و نزاع مبتنی بر حقیقت شرعی یا حقیقت لغوی بودن قبل از اسلام است.

1.2.2ورود اشکال صاحب کفایه بر مسلک باقلانی

طبق مسلک باقلانی هم که لفظ صلات تا پایان در معنای لغوی استعمال شده و با قرینه معنای نماز فهمیده شده است، این بحث رخ می دهد که قرینه عامه بر اعم از صلات صحیح و فاسد بوده است و یا اینکه خصوص نماز صحیح بوده است؛ لذا اشکال صاحب کفایه مطرح می شود که قابل کشف نیست که قرینه عامه بر استعمال صلات در معنای صحیح یا اعم از صحیح و فاسد بوده است.

اگر در اینجا ارتکاز متشرعه مطرح شود که پاسخ آن بیان شد که کاشف از استعمالات شارع نیست.

بنابراین بحث مبتنی بر حقیقت شرعیه یا لغوی اسماء عبادات قبل از اسلام است.