درس خارج فقه استاد محمدتقي شهيدي

موضوع: توریه /کذب /محرمات

خلاصه مباحث گذشته:

0.0.0.1مطالب شیخ الطائفه در المبسوط

مرحوم شیخ طوسی در مبسوط می‌فرماید: «فصل فی باب الحیل. الحيل جائزة في الجملة بلا خلاف‌، إلا بعض الشذاذ، فإنه منع منه أصلا و إنما أجزناه لقوله تعالى في قصة إبراهيم عليه السلام ٬بلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ هذا فَسْئَلُوهُمْ إِنْ كانُوا يَنْطِقُونَ٬»[1] .

حیل فی الجمله جائز است و بعض افراد شاذ آمده و می‌گویند ما با حیله مطلقا مخالفیم، ایشان دلیل خود برای جواز حیله را آیه شریفه در قصه‌ی حضرت ابراهیم علیه‌السلام ﴿ بل فعله کبیرهم هذا فاسئلوهم ان کانوا ینطقون﴾[2] ذکر کرده‌اند که ‌خب این مطلب حیله است دیگر، چرا که مردم فکر می‌کردند «ان کانوا ینطقون» شرطِ «فاسئلوهم» است، حال آن‌که در نیت حضرت ابراهیم شرطِ «بل فعله کبیرهم هذا» بوده است. یعنی اگر این‌ بت‌ها سخن می‌گویند پس بتِ بزرگ این‌ بت‌ها را از بین برده است و چون این‌ها سخن نمی‌گویند پس کار بت بزرگ نیست. یا ایشان می‌گوید خود حضرت حق نیز از حیله استفاده کرده است به دلالت آیه‌ی شریفه‌ی ﴿و خذ بیدک ضغثا فاضرب به و لاتحنث﴾[3] ، حضرت ایوب قسم یاد کرد که همسرش را به دلیل ارتکاب فعلی که حضرت ایوب مناسب ندید -بعضی گفته‌اند آن فعل این بوده است که برای تامین مخارجشان مویش را برید و فروخت، بعض دیگر گفته‌اند آن فعل شکایت کردن از وضعیت زندگی‌شان بوده ‌که چرا خداوند ما را گرفتار کرده است- تازیانه خواهد زد. قرآن کریم می‌فرماید ما ایوب را که شفاء دادیم به او گفتیم به جای این‌که متعدد شلاق بزنی مجموعه‌ای از تازیانه‌ها را با هم بگیر و یک جا و به آرامی به بدن همسرت بزن. مثلا اگر گفته‌ای ده ضربه شلاق می‌زنم، ‌ده شلاق را کنار هم گذاشته و به آرامی به بدن همسرت بزن تا خیلی آسیب نزند، لکن اصل ضرب را ترک نکن تا حنث نباشد. حال آن‌که حضرت ایوب هنگام قسم یاد کردن چنین معنایی قصد نکرده بود و حضرت حق وی را تعلیم کرد.

0.0.0.1.1اشکال به کلام شیخ الطائفه در مورد قضیه اصحاب السبت

0.0.0.1.2کلام آیت الله تبریزی در مورد قضیه اصحاب سبت

و نمی توان قائل به قصور بنی اسرائیل در فهم این مطلب شد چرا که آنان در مقابل نهی بزرگان -که مفاد آیه ی شریفه ﴿و اذ قال لم تعظون قوما الله مهلکهم او معذبهم عذابا شدیدا قالوا معذرة الی ربهم و لعلهم یرجعون﴾ - نیز ایستادگی کرده و به عملشان ادامه میدادند.

باز مرحوم شیخ روایتی ذکر می‌کند که «لعن الله الیهود حرمت علیهم الشحوم فباعوها و اکلوا اثمانها». که خوردن شحم بر بنی اسرائیل تحریم شد، ‌این‌ها حیله کرده و شحم را فروخته و ثمن را اخذ و خرج می کردند که این نیز حیله بوده است چرا که «ان الله اذا حرم شیئا حرم ثمنه».

0.0.1مختار؛ عدم تجویز توریه

انصاف صحت مطلبی است که محقق قمی در قوانین[4] ، آقای صدر در بحث عام و خاص در اصول[5] ، و برخی دیگر از بزرگان فرموده اند به این که: عرف در عنوان کذب کاری به مراد نفسانی متکلم ندارد بلکه ‌ظاهر کلام را نگاه می‌کند و اگر کسی ظاهر کلامش مخالف واقع باشد عرف وی را توبیخ می کند که چرا دروغ گفتی؟ البته اگر متکلم التفات داشته باشد به این‌که ظاهر کلامش خلاف واقع است و عامدانه چنین سخن می گوید. به این مثال توجه کنید:

نظیر همان مطلب منقول که آمده است از امام پرسیدند فلانی را دیدید؟ حضرت از جایی که نشسته بودند برخاسته در جای دیگری نشسته و فرمودند: از وقتی که من اینجا هستم او را ندیدم[6] . ظاهر این کلام خلاف واقع نیست لکن مخاطب دقت نمی‌کند. این نه کذب است و نه توریه، لذا خالی از اشکال است.

0.0.1.1رأی مختار پیرامون حیل مذکور در فقه

0.0.1.2نقد مطالب شیخ الطائفه

0.0.2بررسی روایات تجویز توریه

واما عمده روایات توریه روایاتی بود که در احتجاج[7] نقل شده بود که از حیث سندی ضعف دارند. و اگر هم سند تام بود دلالت بر آن داشت که توریه کذب نیست، لکن از نظر دلالت که حساب کنیم برای اصلاح مردم باید این گونه می‌گفت و ‌جایز بود. لکن در قضیه حضرت یوسف علیه السلام غیر از توجیه ماورایی نمی توان توجیه کرد. انسانی بی‌گناه را متهم کرده و می‌گویید مقصود «انکم لسارقون یوسف من ابیه» بوده است؟ صواع را در بار بنیامین گذاشته بعد می‌گویید «انکم لسارقون»؟ دیگر توریه در تهمت زدن که نداریم. ما که در مقام تعلیم دین داری به انبیاء الهی نیستیم. بالاخره اینجا یا تزاحم بوده و یا یک مصلحتی بوده، که این فعل برای حضرت یوسف تجویز شده است. لذا نمی توان فعل ایشان را با کار باقی مردم قیاس کرد.

عمده روایت، روایت مستطرفات سرائر (ان الرجل قولی لیس هو ههنا) [8] است. روایت بناء بر تمامیت سندی که ما نیز سعی بر تمامیت آن داشتیم، این روایت دلالت بر آن دارد که توریه کذب نیست. لکن بعد از این‌که عرف توریه را کذب می‌داند توجیه دیگری برای روایت وجود دارد به این که قائل شویم نفی مذکور ادعایی است. البته این مثال با مثال «و الله ما تزوجت علیک بالصین، علی ظهر الکعبة» تفاوت دارد چرا که چندان معنای مقصود، مخالفت شدید با ظاهر ندارد.