درس خارج فقه استاد محمدتقي شهيدي

موضوع: شرائط مکان مصلی (شرط دهم: حکم نماز زن و مرد در کنار همدیگر) /مکان مصلی /کتاب الصلاة

خلاصه مباحث گذشته:

بحث در شرائط مکان مصلی بود که در جلسه قبل ادامه شرط هفتم و نیز شرط هشتم و نهم بررسی شد.

1شرط دهم (حکم نماز زن و مرد در کنار همدیگر)

صاحب عروه فرموده اند: شرط دهم مکان مصلی این است که اگر زن در کنار مرد یا جلوتر از مرد نماز می خواند باید فاصله ی آن ها ده ذراع که حدود چهار متر و نیم است باشد و البته اگر حائلی بین آن ها باشد مراعات این فاصله لازم نیست.

2استثنای حکم در مکه

قبل از ورود به بحث، نکته ای که مورد غفلت برخی از بزرگان قرار گرفته است را عرض می کنیم؛

این حکم مختص به غیر مکه است و در مکه در مسجد الحرام یا اماکنی از مکه که محل ازدحام است رعایت فاصله بین زن و مرد در نماز لازم نیست؛ این که در استفتائات مرحوم خویی نقل شده است که باید در آنجا هم فاصله رعایت شود وجهی ندارد (البته ایشان یک وجب فاصله بین زن و مرد را کافی می دانند و در مکه هم رعایت همین فاصله را لازم دانسته اند)؛ زیرا در روایت چنین بیان شده است: وَ فِي كِتَابِ الْعِلَلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِيدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ أَبَانٍ عَنِ الْفُضَيْلِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: إِنَّمَا سُمِّيَتْ مَكَّةُ بَكَّةَ لِأَنَّهُ يَبْتَكُّ فِيهَا الرِّجَالُ وَ النِّسَاءُ- وَ الْمَرْأَةُ تُصَلِّي بَيْنَ يَدَيْكَ وَ عَنْ يَمِينِكَ- وَ عَنْ يَسَارِكَ وَ مَعَكَ وَ لَا بَأْسَ بِذَلِكَ- وَ إِنَّمَا يُكْرَهُ فِي سَائِرِ الْبُلْدَانِ.[1]

در این روایت بیان می کند علت این که نام مکه را «بکه» گذاشته اند این است که زن و مرد در آنجا به همدیگر تنه می زنند و زن جلوتر و طرف راست و چپ و کنار مرد نماز می خواند و اشکالی ندارد و این کار در سائر شهر ها مکروه است.

3أقوال

منسوب به مشهور قدماء راجع به رعایت فاصله بین زن و مرد در نماز، لزوم رعایت این فاصله است و مشهور بین متأخّرین این است که نماز خواندن با کمتر از این فاصله مکروه است ولی حرام نیست و امام قدس سره هم قائل به کراهت شده اند.

از جعفی -که یکی از فقهاء شیعه است- نقل شده که فرمودند:‌ اگر زن جلوتر از مرد و یا در کنار مرد نماز بخواند رعایت فاصله به اندازه یک وجب لازم است و اگر یک وجب فاصله باشد تا ده ذراع نماز صحیح است ولی مکروه است و اگر بیشتر از ده ذراع فاصله شود کراهت هم برطرف می شود. و مرحوم خوئی این نظر را اختیار کردند.

4روایات

منشأ اختلاف بین فقهاء اختلاف اخبار است و این اخبار بر چهار طائفه تقسیم می شود:

4.1طائفه أول (نهی مطلق از نماز زن و مرد در کنار هم)

طائفه اول اخباری است که مطلقا از نماز مرد و زن در کنار هم نهی کرده است؛ مثل صحیحه ادریس بن عبدالله قمی: مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِيرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ إِدْرِيسَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْقُمِّيِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الرَّجُلِ يُصَلِّي وَ بِحِيَالِهِ امْرَأَةٌ قَائِمَةٌ عَلَى فِرَاشِهَا جَنْبَتِهِ فَقَالَ إِنْ كَانَتْ قَاعِدَةً فَلَا يَضُرُّهُ وَ إِنْ كَانَتْ تُصَلِّي فَلَا.[2]

و یا صحیحه زراره از امام باقر علیه السلام نقل می کند: عَنْهُ عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ يَزِيدَ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْمَرْأَةِ تُصَلِّي عِنْدَ الرَّجُلِ فَقَالَ لَا تُصَلِّي الْمَرْأَةُ بِحِيَالِ الرَّجُلِ إِلَّا أَنْ يَكُونَ قُدَّامَهَا وَ لَوْ بِصَدْرِهِ[3] : که بیان می کند زن در کنار مرد نماز نخواند مگر این که مرد جلوتر از زن باشد ولو به مقدار سینه اش که وقتی سجده می رود سینه اش جلوتر از زن باشد یعنی سر زن در کنار زانوهای مرد باشد و سینه مرد جلوتر باشد که در این صورت مشکل ندارد.

یا در صحیحه محمد بن مسلم می فرماید: وَ عَنْهُ عَنْ صَفْوَانَ وَ فَضَالَةَ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحَدِهِمَا ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْمَرْأَةِ تُزَامِلُ الرَّجُلَ فِي الْمَحْمِلِ يُصَلِّيَانِ جَمِيعاً فَقَالَ لَا وَ لَكِنْ يُصَلِّي الرَّجُلُ فَإِذَا فَرَغَ صَلَّتِ الْمَرْأَةُ.[4]

4.2طائفه دوم (جواز نماز خواندن زن در کنار مرد)

طائفه دوم روایاتی است که مفادش جواز نماز خواندن زن در کنار مرد است:

روایت أول مرسله حسن بن علی بن فضال است: فَأَمَّا مَا رَوَاهُ سَعْدٌ عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ يَزِيدَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ فَضَّالٍ عَمَّنْ أَخْبَرَهُ عَنْ جَمِيلِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي الرَّجُلِ يُصَلِّي وَ الْمَرْأَةُ تُصَلِّي بِحِذَاهُ قَالَ لَا بَأْسَ.[5]

روایت به خاطر ارسال، ضعیف است.

لکن شیخ انصاری در کتاب الصلاة صفحه 36 فرموده اند: این روایت قابل تصحیح است زیرا راوی آن ابن فضال است و نقل شده است که از حسین بن روح راجع به کتب شلمغانی سؤال شد که با کتاب های او چه کنیم، ایشان فرمودند «اقول فیها ما قال ابومحمد الحسن بن علی علیهما السلام و قد سئل عن کتب بنی فضال فقالوا کیف نعمل بکتبهم و بیوتنا منها ملاء فقال علیه السلام خذوا منها بما رووا و ذروا ما رأوا» که در کتاب الغیبة صفحه 389 و صفحه 355 بیان شده است. مرحوم شیخ انصاری فرموده اند اطلاق «خذوا بما رووا» شامل تمام روایات بنی فضال می شود و لو واسطه میان این ها و امام علیه السلام مجهول باشد.

انصافا این مطلب صحیح نیست؛

اولا: ناقل این مطلب، عبدالله کوفی خادم حسین بن روح است که مجهول می باشد؛ فلذا سند نقل مذکور ضعیف است.

ثانیا: ظاهر «خذوا ما رووا و ذورا ما رأوا» این است که فساد عقیده بنی فضال مانع از عمل به روایات این افراد نیست زیرا این ها ثقه اند نه این که فساد عقیده این افراد نه تنها مانع نباشد بلکه منشأ شود که به صورت مطلق به روایات این افراد عمل شود و این معنای دوم غیر عرفی است زیرا نیاز به یک استقراء دارد که بنی فضال مسنداً و مرسلاً هیچگاه از فرد ضعیف نقل نمی کردند که این مطلب خلاف ظاهر تعبیر «خذوا ما رووا و ذروا ما رأوا» می باشد. و لذا سند این روایت ضعیف است.

روایت دیگر صحیحه جمیل است: وَ رَوَى جَمِيلٌ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ- لَا بَأْسَ أَنْ تُصَلِّيَ الْمَرْأَةُ بِحِذَاءِ الرَّجُلِ وَ هُوَ يُصَلِّي فَإِنَّ النَّبِيَّ ص كَانَ يُصَلِّي وَ عَائِشَةُ مُضْطَجِعَةٌ بَيْنَ يَدَيْهِ وَ هِيَ حَائِضٌ وَ كَانَ إِذَا أَرَادَ أَنْ يَسْجُدَ غَمَزَ رِجْلَيْهَا فَرَفَعَتْ رِجْلَيْهَا حَتَّى يَسْجُدَ‌[6]

روایت به لحاظ سند خوب است ولی از نظر دلالی اشکال شده است که تعلیل با حکم تناسب ندارد و این عدم تناسب، منشأ اضطراب روایت می شود؛ می فرماید مانعی ندارد که زن در کنار مرد نماز بخواند در حالی که مرد هم مشغول نماز است چون وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله می خواستند نماز بخواند عائشه در کنار حضرت خوابیده بود در حالی که حائض بود؛ این تعلیل با حکم سازگاری ندارد و لذا برخی مثل صاحب وافی فرموده اند که محتمل است «لابأس ان تصلی المرأة‌ بحذاء الرجل و هو یصلی» تصحیف «ان لاتضطجع المرأة‌ بحذاء الرجل و هو یصلی» باشد بلکه در وافی فرموده اند که صحیح، همین عبارت است.

اشکال کلام وافی این است که: هیچ کجا به جای «تصلی» تعبیر «تضطجع» نقل نشده و اصلا این دو با هم شباهت ندارند و تناسب ندارد یکی تصحیف دیگری باشد.

لذا یا باید این تعلیل را توجیه کنیم و بگوییم: منهی دانستن نماز خواندن زن و مرد در کنار یکدیگر در ذهن عامه منشأ این شبهه بوده که زن ولو نماز هم نخواند، نباید در هنگام نماز خواندنِ مرد در کنار وی باشد؛ حضرت با تعلیل مذکور در مقام دفع این شبهه بوده است.

یا این که بگوییم: ما این تعلیل را نمی فهمیم ولی عدم فهم تعلیل، مانع از أخذ به صدر روایت نخواهد بود.

4.3طائفه ثالثه (عدم اشکال با فاصله ده ذراع)

طائفه ثالثه روایاتی است که بیان می کند اگر میان زن و مرد ده ذراع فاصله شود نمازشان اشکال ندارد که عمده این طائفه موثقه عمار است: فَأَمَّا مَا رَوَاهُ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِيدٍ الْمَدَائِنِيِّ عَنْ مُصَدِّقِ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ عَمَّارٍ السَّابَاطِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ الرَّجُلِ يَسْتَقِيمُ أَنْ يُصَلِّيَ وَ بَيْنَ يَدَيْهِ امْرَأَتُهُ تُصَلِّي قَالَ لَا يُصَلِّي حَتَّى يَجْعَلَ بَيْنَهُ وَ بَيْنَهَا أَكْثَرَ مِنْ عَشَرَةِ أَذْرُعٍ وَ إِنْ كَانَتْ عَنْ يَمِينِهِ أَوْ يَسَارِهِ جَعَلَ بَيْنَهُ وَ بَيْنَهَا مِثْلَ ذَلِكَ وَ إِنْ كَانَتْ تُصَلِّي خَلْفَهُ فَلَا بَأْسَ وَ إِنْ كَانَتْ تُصِيبُ ثَوْبَهُ وَ إِنْ كَانَتِ الْمَرْأَةُ قَاعِدَةً أَوْ نَائِمَةً أَوْ قَائِمَةً فِي غَيْرِ صَلَاةٍ فَلَا بَأْسَ حَيْثُ كَانَتْ.[7]

اگر تنها همین سه طائفه در بین بود می گفتیم در صورتی که زن بخواهد در کنار یا جلوتر از مرد نماز بخواند فاصله میان زن و مرد در نماز باید ده ذراع یعنی چهار متر و نیم باشد.

4.4طائفه رابعه (عدم اشکال با فاصله یک وجب)

ولی طائفه رابعه فاصله به مقدار یک شبر و یک وجب را مطرح کرده است؛

صحیحه معاویة بن وهب می فرماید: وَ سَأَلَ مُعَاوِيَةُ بْنُ وَهْبٍ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع- عَنِ الرَّجُلِ وَ الْمَرْأَةِ يُصَلِّيَانِ فِي بَيْتٍ وَاحِدٍ فَقَالَ إِذَا كَانَ بَيْنَهُمَا قَدْرُ شِبْرٍ صَلَّتْ بِحِذَاهُ وَحْدَهَا وَ هُوَ وَحْدَهُ لَا بَأْسَ‌[8] : در این روایت بیان می کند که در صورتی که فاصله بین این دو یک وجب باشد نماز خواندن در کنار هم اشکال ندارد.

همچنین صحیحه زراره چنین دارد: وَ فِي رِوَايَةِ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع- إِذَا كَانَ بَيْنَهَا وَ بَيْنَهُ قَدْرُ مَا يُتَخَطَّى أَوْ قَدْرُ عَظْمِ ذِرَاعٍ فَصَاعِداً فَلَا بَأْسَ إِنْ صَلَّتْ بِحِذَاهُ وَحْدَهَا‌[9]

مراد از «قدر عظم ذراع» همان طور که در کلمات برخی از فقهاء هم آمده است، همین حدود یک وجب است.

روایت سوم روایتی است که شیخ طوسی از ابی بصیر لیث مرادی نقل می کند: عَنْهُ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ حُسَيْنِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الْحَسَنِ الصَّيْقَلِ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ وَ الْمَرْأَةِ يُصَلِّيَانِ فِي بَيْتٍ وَاحِدٍ وَ الْمَرْأَةُ عَنْ يَمِينِ الرَّجُلِ بِحِذَاهُ قَالَ لَا إِلَّا أَنْ يَكُونَ بَيْنَهُمَا شِبْرٌ أَوْ ذِرَاعٌ ثُمَّ قَالَ كَانَ طُولُ رَحْلِ رَسُولِ اللَّهِ ص ذِرَاعاً وَ كَانَ يَضَعُهُ بَيْنَ يَدَيْهِ إِذَا صَلَّى لِيَسْتُرَهُ مِمَّنْ يَمُرُّ بَيْنَ يَدَيْهِ.[10]

روایت دیگر صحیحه محمد بن مسلم است: الْحُسَيْنُ بْنُ سَعِيدٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يُصَلِّي فِي زَاوِيَةِ الْحُجْرَةِ وَ امْرَأَتُهُ أَوِ ابْنَتُهُ تُصَلِّي بِحِذَاهُ فِي الزَّاوِيَةِ الْأُخْرَى قَالَ لَا يَنْبَغِي ذَلِكَ وَ إِنْ كَانَ بَيْنَهُمَا شِبْرٌ أَجْزَأَهُ يَعْنِي إِذَا كَانَ الرَّجُلُ مُتَقَدِّماً لِلْمَرْأَةِ بِشِبْرٍ.[11]

در روایت أخیر اضطراب وجود دارد زیرا تعبیر «یعنی اذا کان الرجل متقدما للمرأة بشبر» در تهذیب آمده، است ولی در کافی [عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يُصَلِّي فِي زَاوِيَةِ الْحُجْرَةِ وَ امْرَأَتُهُ أَوِ ابْنَتُهُ تُصَلِّي بِحِذَاهُ فِي الزَّاوِيَةِ الْأُخْرَى فَقَالَ لَا يَنْبَغِي لَهُ ذَلِكَ فَإِنْ كَانَ بَيْنَهُمَا شِبْرٌ أَجْزَأَهُ قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ وَ الْمَرْأَةِ يَتَزَامَلَانِ فِي الْمَحْمِلِ يُصَلِّيَانِ جَمِيعاً فَقَالَ لَا وَ لَكِنْ يُصَلِّي الرَّجُلُ فَإِذَا صَلَّى صَلَّتِ الْمَرْأَةُ[12] ] نیامده است و مشکل این روایت این است که در این روایت فرض این است که مرد یک طرف زاویه حجره نماز می خواند و زن یا دخترش در زاویه دیگر نماز می خواند: حضرت فرمود صحیح نیست و باید بین این ها یک وجب فاصله باشد؛ در حالی که نمی شود که شخصی در یک زاویه حجره و شخصی دیگر در زاویه دیگر حجره باشد و بینشان یک شبر فاصله نشود؛ و این اضطراب منشأ شده است که شیخ روایت را توجیه کرده و بفرماید مراد روایت این است که «اذا کان الرجل متقدما للمرأة بشبر» و محتمل هم می باشد که أصلاً عبارت «ان کان بینهما شبر اجزأه» نباشد و‌ در بعض نسخ کافی تعبیر «ان کان بینهما ستر اجزأه» آمده است یعنی اگر حائلی بین این دو بود مانعی ندارد که طبق این نسخه دیگر روایت مورد بحث ما نخواهد بود.

به هر حال مقتضای مجموع روایات طائفه رابعه که در آن روایات صحیحه هم بود، این است که فاصله به یک شبر بین زن و مرد لازم باشد.

5بررسی جمع بین روایات

مرحوم خویی فرموده اند: ما طبق این طائفه رابعه عمل می کنیم و فاصله یک شبر را لازم می دانیم؛ طائفه رابعه اقتضا می کند که طائفه ثالثه را (که می فرمود با فاصله کمتر از ده ذراع نماز نخوانند) بر کراهت حمل کنیم و نتیجه این می شود که فصل به شبر بین زن و مرد که در کنار هم نماز می خوانند یا زن جلوتر از مرد نماز می خواند، لازم است و از یک شبر تا ده ذراع کراهت دارد و بیشتر از ده ذراع کراهت هم برطرف می شود که مطابق همان فتوای جعفی می شود.

ظاهراً مشهور متأخّرین به خاطر اختلاف روایات فرموده اند حکم تنزیهی است؛ برخی از متأخّرین از جمله محقق همدانی مبنایی دارند که اگر در تحدید در روایات اختلاف وجود داشت می فهمیم این حکم، تنزیهی است و حکم الزامی نیست که این گونه در تحدید آن اختلاف وجود دارد؛ مثلاً در باب استظهار راجع به زنی که ایام عادتش می گذرد ولی هنوز خون می بیند، برخی از روایات می گویند اگر زن احتمال می دهد این خون از ده روز تجاوز کند استظهار کند یعنی بناء را در عمل بر حیض بگذارد بعد اگر خون قبل از ده روز قطع شد معلوم می شود همه اش حیض بوده است ولی اگر از ده روز تجاوز کرد معلوم می شود در ایام استظهار، مستحاضه بوده است و باید نمازهایش را قضا کند.

ولی مشهور متأخرین گفته اند که روایات استظهار اختلاف زیادی دارد؛ یک روایت «تستظهر بیومین» و دیگری «تستظهر بیوم أو یومین» و دیگری «تستظهر بثلاثة أیام» و دیگری «تستظهر بعشرة أیام» دارد و لذا معلوم می شود این حکم استحبابی است.

مرحوم خویی در همین بحث استظهار فرموده اند استظهار بیومین أمر دارد و ظاهر أمر وجوب است و دلیل بر ترخیص هم نداریم؛ بله «تستظهر بیوم» قرینه می شود که مازاد بر استظهار یک روز را بر استحباب حمل کنیم.بیان مذکور در مقام هم جاری است؛ مثل محقق همدانی و مشهور متأخرین قائل به کراهت شده اند و شاید منشأش همین اختلاف روایات باشد که یکی «عشرة اذرع» و دیگری «شبر» را بیان می کند که معنای این اختلاف این است که این حکم، الزامی نیست و طبعاً مرحوم خوئی اینجا هم اشکال می کنند که نسبت به مقدار شبر ترخیص در ترک نداریم و باید رعایت کنیم و نسبت به مازاد شبر که ترخیص در ترک داریم حمل بر کراهت می کنیم و می گوییم نماز خواندن با فاصله یک شبر و کمتر از ده ذراع مکروه است ولی فاصله به مقدار شبر لازم است.

آقای سیستانی راجع به طائفه رابعه اشکالاتی بیان کرده اند و بر اساس این اشکال ها فرموده اند: این طائفه رابعه مربوط به بحث ما نمی شود و لذا سه طائفه از روایات باقی می ماند که مقتضای جمع بین آن ها این بود که بگوییم طبق طائفه ثالثه فاصله ده ذارع لازم است؛ لذا ایشان احتیاط واجب کرده اند که این مقدار فاصله رعایت شود مگر این که مرد به همان مقدار سینه اش (یعنی در سجده سر زن مساوی رکبتین مرد باشد) جلوتر از زن بایستد که اشکال ندارد.

أما این که ایشان فرمودند: این طائفه رابعه قابل استدلال در مقام نیست را ان شاء الله بعد از تعطیلات در روز سه شنبه بحث را به همین ترتیب ادامه می دهیم.

شما را به خدا می سپاریم و از خدا می خواهیم این ابتلائاتی که این روزها مردم به آن مبتلا هستند به رحمت واسعه الاهی از سر مردم برداشته شود و خداوند صحت و عافیت را برای مؤمنین ارزانی کند. بحق محمد و آله الطاهرین و صلی الله علی محمد و آله الطاهرین.