< فهرست دروس

درس خارج اصول استاد محمدمهدی شب‌زنده‌دار

97/11/15

بسم الله الرحمن الرحیم

 

 

موضوع: احکام دوران بین محذورین /اصالة التخییر /اصول عملیه

1اشکال دوم به جریان برائت شرعیه: لغویت برائت

اشکال دیگری که بر تمسک به ادله برائت برای اثبات برائت در دوران امر بین محذورین وارد شده این است که جعل برائت در اینصورت عقلا قبیح است به همین دلیل کشف می شود که مراد شارع از ادله برائت جعل برائت در اینصورت نیست و وجه قبح این است که این برائت لغو است و اثری ندارد چون حکم ظاهری باید منشأ یک اثر شرعی باشد تا شارع آن را جعل فرماید اما اگر حکم ظاهری اثری ندارد جعل آن لغو می شود و در مانحن فیه عبد تکوینا یا فاعل و یا تارک است و راه سومی وجود ندارد به همین دلیل مقصود شارع از جعل برائت حاصل است به همین دلیل جعل برائت تحصیل حاصل می شود و محال است.

این اشکال را محقق خویی«ره» در مصباح الاصول نیز نقل کرده است؛

«الوجه الأوّل: أنّ الحكم الظاهري لا بدّ له من أثر شرعي، وإلّا لكان جعله لغواً، ولا فائدة في جعل حكم ظاهري في المقام، لعدم‌ خلو المكلف‌ من الفعل أو الترك تكويناً»[1] .

1.1جواب اول: جواب نقضی

جواب اول جواب نقضی است که محقق خویی«ره» در مصباح الاصول داده است و آن این است که اگر در موارد دوران بین محذورین چون مکلف یا فاعل و یا تارک است لغویت پیش می آید در اینصورت در شبهات بدویه ای که علم اجمالی به وجوب و حرمت نیست هم برائت لغو می شود چون مکلف نسبت به شرب تتن در خارج یا فاعل و یا تارک است در حالیکه کسی قائل به لغویت برائت در آن موارد نیست پس اگر مجرد فاعل یا تارک بودن مکلف باعث می شود که جعل حکم ظاهری لغو شود این علت در شبهات بدویه هم وجود دارد پس لازم می آید که اصلا جعل برائت شرعیه ممکن نباشد در حالیکه فساد این مطلب امر واضحی است؛

«مع أ نّه لو كان عدم خلوّ المكلف من الفعل أو الترك موجباً للغوية الحكم الظاهري، لكان جعل الاباحة الظاهرية في غير المقام أيضاً لغواً، وهو ظاهر الفساد»[2] .

این جواب جواب درستی است.

1.2جواب دوم: وجود فائده در جعل برائت

جواب حلی به این اشکال این است که جریان برائت فایده دارد چون همانطور که قبلا نیز ذکر شد برخی گفته اند در دوران بین وجوب و حرمت همیشه باید جانب حرمت مقدم شود چون دفع مفسده اولی از جلب منفعت است حال فایده جعل برائت این است که کسی خود را ملزم به ترک نداند پس مولا برای اینکه این نظریه تثبیت نشود برائت را جعل نموده است و یا اینکه ممکن است کسی احتمال تقدیم جانب حرمت را بدهد در اینصورت نیز مولا برای دفع ضیق از مکلف برائت را جعل می کند.

محقق خویی«ره» نیز قریب به همین جواب را به اشکال فوق داده است و آن اینکه در موارد دوران بین محذورین برائت از وجوب و حرمت جعل می شود چون احتمال دارد شارع جانب وجوب یا حرمت را گرفته باشد به همین دلیل برائت را جعل کرده تا این احتمال مندفع شود در نتیجه می توان گفت در این موارد برائت ثابت است؛

«وفيه: أنّ الملحوظ في الحكم الظاهري هو كل واحد من الوجوب والحرمة مستقلّاً باعتبار أنّ كل واحد منهما مشكوك فيه مع قطع النظر عن الآخر، فيكون مفاد رفع الوجوب ظاهراً هو الترخيص في الترك، ومفاد رفع الحرمة ظاهراً هو الترخيص في الفعل، فكيف يكون جعل الحكم الظاهري لغواً»[3] .

بنابراین اشکال لغویت نقضا و حلا وارد نیست.

1.3جواب سوم: عدم لغویت مطلقات

جواب دیگر این است که این سخن که برائت لغو است و لغو از مولا صادر نمی شود صحیح نیست چون اگر شارع می خواست فقط در موارد دوران بین محذورین جعل برائت کند اشکال لغویت مضر بود اما اگر مولا به اطلاق، برائت را جعل کند به گونه ای که موارد شبهات وجوبیه، شبهات تحریمیه و دوران بین محذورین را شامل شود در اینصورت دلیل برائت نسبت به موارد دوران بین محذورین لغو نمی شود بلکه از باب انطباق بر موارد دوران بین محذورین آنها را شامل می شود و انطباق نیز قهری است. البته این سخن طبق مبنای تحقیق است که اطلاق نه جمع القیود است و نه رفض القیود، بلکه توجه به نفس الطبیعه است و چون طبیعت ساری در همه افراد و مصادیق است قهرا حکم نیز به همه آن افراد و مصادیق سرایت پیدا می کند، بله اگر مفسده داشته باشد درست است اما اگر مفسده نداشته باشد لغویت پیش نمی آید.

2اشکال سوم به برائت شرعیه: اثبات برائت در رتبه قبل از جعل شرعی برائت

این اشکال از محقق عراقی«ره» است که قبلا در اشکال به برائت عقلی ذکر گردید حاصل بیان ایشان این است که برائت شرعیه توقف بر امری دارد که آن امر در رتبه قبل امنیت و برائت را برای ما ثابت می کند در نتیجه وجهی نیست برای اینکه شارع بخواهد جعل برائت کند مثلا شارع برای اینکه جعل برائت کند باید بگوید اگر تصدیق داری به اینکه برائت عقلیه در اینجا هست و تو از جهت عقاب مامون هستی من برائت شرعیه جعل می کنم یعنی در برائت شرعیه تصدیق به وجود برائت عقلیه اخذ شده باشد در اینصورت جعل برائت شرعیه معنا ندارد.

این بیان می تواند یکی از وجوه تقریر اشکال قبل که اشکال لغویت بود نیز باشد چون جریان برائت شرعیه در موارد دوران بین محذورین متوقف بر امری است که آن امر می گوید در این موارد عقلا مکلف مامون از عقاب می باشد علت این توقف نیز این است که برای اینکه دلیل «رفع مالایعلمون» و «ما حجب الله علمه عن العباد» بر مقام تطبیق شود باید بگوییم علم اجمالی موجود در مقام کلاعلم است چون این علم تاثیری ندارد به این دلیل که مکلف نه می تواند موافقت قطعیه کند و نه می تواند مخالفت قطعیه کند و نتیجه این سخن که موافقت قطعیه و مخالفت قطعیه امکان ندارد و مخالفت و موافقت احتمالیه نیز بالضروره حاصل است این می شود که مکلف مامون است و جعل برائت توسط شارع معنایی ندارد چون قبل از آن برائت ثابت شده است؛

«و بعد ذا لا مجال لتوهّم جريان أدلّة البراءة فيه، إذ مجراها في ظرف سقوط العلم عن التأثير، و لازمه في المقام كونها في الرتبة المتأخرة عن حكم العقل [بالتخيير]، و حينئذ فمع جريان [التخيير] في الرتبة السابقة الموجبة للعذر لا يبقى مجال إثبات العذر بأدلّة البراءة، كما لا يخفى»[4] .

2.1جواب اشکال سوم

در برائت عقلیه به این اشکال جواب می دادیم که اثبات برائت در رتبه قبل از قبح عقاب بلابیان منافاتی با جریان قبح عقاب بلابیان ندارد چون برائت عقلیه می تواند مستند به دو مناط باشد یکی مناط تخییر که موجب عذر شده و دیگری مناط قبح عقاب بلابیان که معذور بودن را ثابت می کند. اما در اینجا آن جواب را نمی توان داد چون در اینجا بحث در جعل شرعی برائت است حال اگر مراد محقق عراقی«ره» از این اشکال اشکال لغویت است همان جوابی که به اشکال قبل دادیم به اشکال ایشان نیز می دهیم که در باب اطلاق لغویت لازم نمی آید و ثانیا ممکن است گفته شود شاید در نظر شارع دفع مفسده اولی از جلب منفعت باشد به همین دلیل برائت را جعل می کند تا به مکلف ترخیص داده باشد و بیان کرده باشد که از نظر من نیز در این موارد دفع المفسده اولی از جلب منفعت نیست.

جواب دوم را در جلسه بعد مورد بررسی قرار می دهیم.

 


BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo