درس خارج اصول استاد محمدمهدی شب‌زنده‌دار

موضوع: تنبیهات اخبار من بلغ /تنبیهات /اصول عملیه

خلاصه مباحث گذشته

بحث در شمول یا عدم شمول اخبار من بلغ نسبت به مکروهات و محرمات بود.

قرینه اول بر عدم شمول، ظهور واژه های «عمل»، «شیئ» و «خیر» بود که اخذ در موضوع این اخبار شده بود در حالیکه این عناوین امور وجودیه هستند و شامل تروک نمی شوند.

قرینه دوم تعبیر «فصنعه» و «فعمله» بود که به عنوان شرط اعطای ثواب ذکر شده بود چون این دو تعبیر نیز ظهور در امور وجودی دارند و شامل تروک نمی شوند.

به این دو قرینه جواب هایی داده شد؛

یکی از آنها این بود که این قرینه بنابراین است که متعلق نهی در باب محرمات و مکروهات ترک باشد، اما طبق مبنایی که می گوید متعلق نهی در باب محرمات و مکروهات کفّ النفس است این اشکال ها وارد نمی شود چون کفّ امری وجودی است که عناوین «عمل»، «خیر» و «شیئ» بر آن اطلاق می شود، لکن در باب اوامر و نواهی ثابت شده که مطلوب در نهی کف نیست بلکه ترک العمل است.

جواب دیگر این بود که اگر چه این واژه شامل مکروهات نمی شود اما متفاهم عرفی این است که اگر ثواب مترتب بر فعل یا ترک باشد این اخبار شامل می شود چون عرف الغاء خصوصیت می کند و در تعلق ثواب فرقی بین فعل و ترک نمی بیند.

پاسخی که به الغاء خصوصیت دادیم این بود که الغاء خصوصیت در جایی است که عرفا احتمال خصوصیت داده نشود اما جایی که عرفا احتمال خصوصیت باشد جای الغاء خصوصیت نیست و در اینجا احتمال خصوصیت وجود دارد چون ممکن است در جایی که شارع فرموده اگر این کار را انجام دهید ثواب می دهم از باب طریقیت باشد یعنی چون شارع می دیده که بین اموری که سند معتبر ندارد مستحبات واقعیه ای وجود دارد که چون سند معتبر ندارد ممکن است به آنها عمل نشود تدبیری اندیشیده و آن اینکه فرموده در مقابل همه این امور ثواب می دهم تا عباد راغب به انجام افعال شوند و آن مصالح واقعیه از دست آنها نرود، حال احتمال دارد شارع این مصالح واقعی را فقط در حوزه مستحبات ببیند و آنها را در بین محرمات و مکروهات نبیند در اینصورت اخبار من بلغ شامل تروک نمی شود.

0.0.0.1جواب سوم: صدق عرفی «شیئ»، «خیر» و «عمل» بر ترک العمل

جواب سومی که ممکن است داده شود این است که واژه «عمل»، «شیئ» و «خیر» اگر چه به دقت عقلی شامل تروک نمی شوند اما در عرف ولو با ملاحظه عدم مضاف می توان این عناوین را بر تروک نیز اطلاق نمود چون در مانحن فیه گفته می شود ثواب بر عدم فلان کار حرام یا عدم فلان کار مکروه تعلق گرفته است که یک عدم مضاف است. همانطور که در معقول هم گفته اند که عدم مضاف حظّی از وجود دارد -البته این عبارت عبارت مسامحی است- در نزد عرف نیز گفته می شود ترک کردن، یک عمل است پس عنوان «شیئ» و «عمل» بر آن اطلاق می گردد به خصوص در جایی که مقتضی برای انجام کاری زیاد باشد و در ترک کردن آن کار، مشقت و سختی وجود داشته باشد مثل روزه گرفتن که در اینصورت به ترک کردن آن شیئ یا عمل گفته می شود لذا می گویند عمل روزه را انجام دادم و به خصوص جایی که ترک کردن در ضمن افعال باشد مثل آنکه کسی بگوید همه کارهای مناسک حج را انجام دادم که معنای آن این است که در ضمن انجام احرام و طواف و سعی، تروک آن را نیز رعایت کرده ام، پس، از حجه الاسلام مجزی است در اینصورت به تروک احرام نیز ولو از باب تغلیب اطلاق فعل یا شیئ می شود پس در این اخبار که گفته می شود: «من بلغه شیئ من الثواب» ممکن است ادعا شود شیئ اعم از فعل و ترک است در نتیجه مکروهات و محرمات را نیز شامل می شود.

این جواب و جواب قبلی ممکن است کسی به نحو قضیه منفصله بگوید به اینکه یا الغاء خصوصیت می شود و یا اینکه عرف ترک که عدم مضاف است را نیز نوعی شیئ می داند پس این دو جواب روی هم رفته همدیگر را تعاضد می کنند. این جواب اخیر بعید نیست.

تایید این مطلب نیز این است که خود روایاتی که می گویند اگر فلان کار را ترک کنید این مقدار ثواب به شما داده می شود نشان می دهند که ترک آن کار حظّی از وجود دارد و الا ثواب به آن تعلق نمی گرفت پس تعلق ثواب به ترک العمل ثابت می کند که در ترک العمل نحوی از وجود فرض شده است گویا که ترک عمل یک شیئی است که ثواب به آن تعلق گرفته است.

علاوه بر اینکه عنوان «خیر» می تواند بر هر امر مطلوبی اطلاق شود و از آنجا که در باب محرمات و مکروهات ترک العمل مطلوب مولاست به همین دلیل عنوان «خیر» می تواند بر آن اطلاق شود در نتیجه عنوان خیر، هم شامل باب مستحبات و هم شامل باب مکروهات می شود.

0.0.0.2جواب چهارم: برگشت ضمیر«فعمله» به ثواب و ظهور آن در ذو الثواب

جواب دیگری که در این مقام داده می شود این است که ممکن است گفته شود ضمیر «فعمله» در روایاتی مثل روایت سوم به ثواب برمی گردد پس معنای «فعمله» این است که اگر آن ثواب را انجام بدهد به او ثواب داده می شود و یا روایت بعد که فرموده: «من سمع شیئا من الثواب علی شیئ فصنعه» که مردد بین دو احتمال است چون ممکن است به «شیئا من الثواب» برگردد و ممکن است به «شیئ» اخیر برگردد که البته ظاهر این است که به «شیئ» اخیر برمی گردد و از طرفی دیگر در برخی دیگر از روایات نیز آمده «من بلغه ثواب»، حال گفته می شود ثواب امر وجودی است اسناد عمل به ثواب اشکالی ندارد و چون خود ثواب عمل کردنی نیست بلکه پاداشی است که نزد خدای متعال است به همین دلیل معلوم میشود که تعبیر ثواب یک کنایه است و می توان بوسیله یک امر وجودی از یک امر عدمی کنایه زد بنابراین عبارت «فعمله» کنایه از این است که ذوالثواب را تحقق بخشید چه آن ذوالثواب انجام فعل باشد و چه ترک فعل باشد چون منافاتی ندارد که متعلق ثواب به نحو کنایه، یک امر وجودی باشد و مکنی الیه آن امر عدمی باشد در نتیجه با این مقدمات می توان گفت اخبار من بلغ شامل مکروهات و محرمات نیز می شود اگر چه قدر متیقن از این اخبار ذکر ثواب برای افعال می باشد.

0.0.0.3جواب پنجم: عدم صحت اسناد بلغ به ثواب

محقق خراسانی«ره» کلامی داشت مبنی بر اینکه اسناد «بلغ» به ثواب معنا ندارد چون خود ثواب قبل از عمل به ما بالغ نمی شود بلکه ثواب بعد از عمل به ما عطا می شود علاوه بر اینکه ثواب مربوط به دنیا نیست بلکه مربوط به قیامت است و همچنین علاوه بر اینکه عمل به ما بالغ نمی شود بلکه عمل از ما صادر می شود به همین دلیل به این دو قرینه باید گفت در اینجا مجاز وجود دارد و باید تقدیری گرفته شود و آن این است که گفته شود مراد این است که خبری از ثواب به ما بالغ شود یعنی «من بلغه خبر شیئ من الثواب» مقصود است همانطور که قبلا اصل فرمایش محقق خراسانی«ره» را تقویت نمودیم در اینصورت فرقی نیست بین اینکه مفاد آن خیر امر وجودی باشد یا امر عدمی، پس اخبار من بلغ هر دو را شامل می شود.

0.0.0.3.1اشکال به جواب پنجم

اشکال این جواب روشن است چون به خبر عمل می شود نه اینکه خبر را عمل کنیم بنابراین این احتمال که گفته شود عمل به خبر کرده است و فرقی ندارد که مفاد آن خبر امر وجودی یا عدمی باشد تمام نیست.

0.0.1تنبیه سوم: شمول یا عدم شمول اخبار من بلغ نسبت به بعضی از موارد

تنبیه سوم این است که ممکن است ادعا شود که اخبار من بلغ برخی موارد را شامل نمی شود مثل مواردی که خبر معلوم الکذب است و یا مواردی که خبر دال بر ثواب معارضی دال بر عدم ثواب و یا دال بر عدم استحباب و یا دال بر حرمت داشته باشد.

این تنبیه در جلسه آینده مورد بررسی قرار خواهد گرفت.