درس خارج اصول استاد محمدمهدی شب‌زنده‌دار

موضوع: اخبار من بلغ /تنبیهات /اصول عملیه

خلاصه مباحث گذشته

بررسی مقام دوم یعنی دلالت جعل ثواب در اخبار من بلغ بر استحباب به وجه چهارم رسید، وجه چهارم این بود که از ضم دوحکم شارع، وجود امر کشف می شود؛ حکم اول این است که شارع برای عملی جعل ثواب کرده است و حکم دوم این است که هیچ واقعه ای خالی از حکم شرعی نیست، پس ضم این دو قاعده کشف می کند که هر جا شارع ثوابی قرار داده است امری وجود دارد به برهان اینکه جعل ثواب با حرمت و کراهت سازگار نیست چون یا مستلزم نقض غرض و یا مستلزم القاء در مفاسد است، اباحه نیز نفی می شود چون در جایی که اباحه جعل شده معنایش این است که فعل و ترک با یکدیگر مساوی است به همین دلیل جعل ثواب جزافی می شود که قبیح است، در نتیجه جامع امر بین وجوب و استحباب ثابت می شود و به دنبال آن طبق مسلک محقق نائینی«ره» که می گوید وقتی اصل بعث ثابت شد عقل حکم به وجوب می کند و نیز مرحوم امام که وجود بعث را حجت عقلایی بر وجوب می داند وجوب ثابت می شود مگر اینکه دلیل مرخِّصی از ناحیه شارع وارد شود که در اینصورت حکم به استحباب آن عمل می شود.

0.0.0.0.1اشکال وجه چهارم: عدم احراز امر شرعی به دلیل احتمال طریقیت جعل ثواب

حق این است که وجه چهارم نیز بر اخبار من بلغ تطبیق نمی شود چون کشف امر از ضم دو حکم شارع در جایی است که احتمال اینکه این جعل ثواب برای طریقیت باشد وجود نداشته باشد اما اگر احتمال داده شود این جعل ثواب برای طریقیت است یعنی مصلحت طریقیت طاری شده تا شارع جعل ثواب کند و از آنجا که مصلحت طریقیت هم، با مستحب بودن سازگار است و هم با بقیه احکام بلکه با حرمت نیز سازگاری دارد به همین دلیل نمی توان از جعل ثواب، جعل امر شرعی را احراز نمود.

برای توضیح بیشتر به بیانی که مرحوم امام در اخبار من بلغ داشتند اشاره می شود ایشان می فرمود ممکن است فلسفه اخبار من بلغ این باشد که شارع می دیده در بین اخبار ضعاف اخبار مطابق با واقع نیز وجود دارد که چون خبر ضعیف هستند مردم به آنها عمل نمی کنند اما چون مستحبات واقعی مهمی در بین آنها وجود دارد شارع می گوید هر کدام را انجام دهید ثواب را به شما می دهم تا آن مستحبات واقعی ترک نشود حال این مصلحت در مواردی که حتی ممکن است آن فعل حرام باشد نیز وجود دارد.

همچنین برای توضیح بیشتر به بیان شهید صدر«ره» نیز اشاره می شود ایشان در بحث از اباحه و برائت شرعیه فرمود شارع از باب تزاحم حفظی برائت را جعل کرده و یا در باب احتیاط شارع از باب تزاحم حفظی احتیاط را جعل کرده است، حاصل مطلب ایشان این است که شارع دیده مباحات اقتضایی او یعنی مباحاتی که شارع مصلحت لزومیه دیده آنها را مباح کند با محرمات مخلوط شده است در اینصورت در موارد شبهه، تزاحم بین اباحه اقتضاییه و محرمات پیش می آید چون اگر احتیاط جعل شود مصلحت لزومیه اباحه فوت می شود و اگر برائت جعل شود القاء در مفسده محرمات پیش می آید اما چون شارع می بیند تعداد اباحه های اقتضایی بیشتر از تعداد محرمات است به همین دلیل برائت را جعل می کند تا مصالح لزومیه اباحه از دست نرود همین وجه در موارد جعل احتیاط نیز وجود دارد چون اگر شارع در موارد تزاحم بین رعایت محرمات واقعیه و رعایت مباحات اقتضاییه احتیاط را جعل کند معنایش این است که حفظ رعایت مفاسد محرمات واقعیه را مهمتر می دانسته است.

پس مصلحت طریقی که شارع می خواهد بوسیله آن به چیز مهمتری برسد مبرر این می شود که چیزی که ذاتا حرام یا مکروه است تجویز و یا واجب کند و یا چیزی که واجب است بگوید او را ترک کن تا به آن مصلحت برسید پس در مانحن فیه درست است که شارع بر عملی که روایت ضعیف دلالت بر استحباب آن می کند جعل ثواب کرده است اما ممکن است این جعل ثواب طریقی باشد نه ذاتی، در حالیکه فقط در صورتی از جعل ثواب وجود امر کشف می شود که این ثواب به ذات عمل از حیث خود عمل تعلق گرفته باشد نه از حیث طریقیت و در مانحن فیه چون محتمل است که جعل ثواب به نحو طریقیت باشد که با حرمت و کراهت نیز سازگاری دارد به همین دلیل جزم به تطبیق وجه چهارم بر اخبار من بلغ نداریم.

پس نتیجه این شد که استنباط استحباب «ما بلغ علیه الثواب» تمام نیست بله غایة الامر این است که گفته شود اگر مکلف این عمل را انجام دهد خدای متعال آن ثواب را عطا می کند اما نمی توان نسبت استحباب به آن عمل داد.

بله همانطور که برخی گفته اند ممکن است گفته شود به دلیل بلوغ ثواب بر این عمل خود این عمل دارای مصلحت می شود در اینصورت می توان از این جعل ثواب امر شرعی را کشف کرد لکن این سخن سخن مستبعدی است چون اگر چه برهانی بر خلاف آن نداریم اما بعید است که عملی که واقعا دارای مصلحت نیست به سبب خطای دیگران در نقل ثواب برای آن دارای ثواب شود.

0.0.1نتیجه نهایی در اخبار من بلغ

بنابراین اخبار من بلغ نمی تواند یک قاعده اصولیه تاسیس کند که بتواند احکام شرعیه را استنباط نماید.

مرحوم شیخ کلامی در فرق اخبار من بلغ و روایات «من سرح لحیته فله کذا» دارد که در جلسه بعد مورد بحث قرار خواهد گرفت.