درس خارج اصول استاد رضازاده

موضوع: حکم الوضعي في ترک الفحص

اگر واجبی که باید فحص از دلیل بشود بدون فحص آن عمل را انجام داد:

یا واجب مشروط است مثل عمل حج که مشروط به استطاعت است.

و یا واجب موقت است مثل نماز ظهر مشروط به زوال شمس است و قبل از زوال شمس و قبل از تحقق شرط وظیفه او این است که تعلم کند و فحص کند از عملی که بر او واجب است و اگر بدون فحص برائت جاری کرد و بعد معلوم شد که آن واجب از او فوت شده است اگر این شخص مستحق عقاب است دچار مشکل خواهیم شد.

توضیح اشکال: قبل از تحقق شرط و قبل از تحقق وقت هنوز تکلیفی نیست و بعد از تحقق شرط هم فرض این است این که این شخص غافل است چون فحص نکرده که عملی بر او واجب است و اینجا اگر مستحق عقاب باشد مشکل است چه اینکه قبل که چیزی بر او واجب نیست و بعد هم که شرط و وقت رسید که غافل است.

بنابراین محقق اردبیلی و صاحب مدارک برای فرار از این محذور نظر جدیدی دادند و فرمودند این فحص و تفقه و تعلم واجب نفسی تهیئی است و اگر فحص و تعلم نکرد پس ترک خود واجب کرده و در ترک واجب هم مستحقق عقاب خواهد بود و نه بر واجباتی مثل نماز ظهر و حج.

آخوند می فرماید: ممکن است این بیان مقدس اردبیلی و صاحب مدارک را در غیر واجب مشروط و موقت هم بگوییم.

به این بیان که:اگر کسی فحص نکرده وتعلم نکرده واجبی را ترک کرد و بر خود ترک این واجب معاقب است ولو اینکه در وقت ترک واجب غافل است و اما بالاخره فعلا ترک واجبش اگر چه غیر اختیاری است ولی منتهی به اختیار می شود.

و اگر کسی صحت استحقاق عقاب بر امر غیر اختیاری و لو منتهی به اختیار را نپذیرد این کلام اردبیلی را می پذیریم و استحقاق عقاب این شخص بر ترک تعلم و فحص است چه اینکه این فحص و تعلم واجب نفسی تهیئی است و در ترک واجب بلا اشکال مستحق عقاب است.

پس استحقاق عقاب در ترک واجب مشروط بخاطر مقدمه است زیرا مقدمه واجب نفسی تهیئی است و اگر واجب مشروط و موقت نباشد ممکن مستحق عقاب باشد بخاطر دو جهت واجب:

الف: نفسی تهئیی.

ب: بخاطر ترک خود مقدمه است ولو تهئیی نباشد.

طبق مختار مشهور و آخوند در واجب مشروط:

شرط قید خود هیئت نه قید ماده و واجب و چون طلب از خود هیئت فهمیده می شود پس قبل از هیئت طلبی و وجوبی در کار نیست.

بر مسلک شیخ انصاری در واجب مشروط

قید،قید ماده و واجب است و زوال شمس قید خود نماز است یعنی نماز بعد از زوال واجب است پس بنابراین قبل از شرط و فحص وجوب است و نهایت واجب بعد از زوال است اگر فحص نکردم ترک واجب کردم.

طبق نظر شیخ واجب مشروط همان واجب معلق صاحب فصول است.

چه اینکه صاحب فصول می فرماید: واجب مطلق دو قسم است:

مطلق منجز: که هم وجوب و هم واجب الان است.

مطلق معلق: مطلقی است که وجوب الان است و واجب بعد می آید.

پس واجب مشروط به نظر شیخ همان واجب معلق فصولی است.

وجوب که برای غیر است دو قسم است:

قسم اول(وجوب غیری مقدمی): وجوب که از خود غیر ترشح شده و اگر غیر و ذی المقدمه واجب نبود اینهم واجب نمی شد پس یک وجوب روی ذی المقدمه است و از آن ترشح شده و بخشی روی مقدمه آمده که وجوب غیری دارد.

قسم دوم(وجوب نفسی تهیئی): این عمل وجوبش غیری است به این معنا که اگر این عمل واجب نمی شد آن عمل دیگر بر من واجب نمی شد و چون این عمل بر من واجب شده پس عمل دیگر قابلیت پیدا می کند که بر من واجب بشود؛پس در واقع دو وجوب است یکی وجوب که اول آمد روی عمل که مقدمه است و بعد از عمل کردن به واجب اول آنوقت وجوب دوم خواهد آمد و شامل حال من می شود که تعبیر به وجوب نفسی تهیئی می شود یعنی عمل اول مهیا کننده عمل دوم است که بر من واجب بشود مثلا من با ایتان وجوب غیری مهیا و لیاقت پیدا می کنم تا وجوب دیگر شامل حال من بشود به عنوان مثال بعد حصول استطاعت لیاقت و مهیا می شود تا وجوب حج بر من واجب بشود.

و در ما نحن در واجب مشروط بخاطر ترک تعلم و فحص مستحق عقاب است چون ترک تعلم واجب نفسی تهیئی است و کسی که واجب نفسی تهیئی را ترک کند مستحق عقاب است.