در جلسه قبل اشاره شد برای تعیین مرکز نزاع دو طریق بیان شده است یک طریق مرحوم آخوند رحمة الله علیه و یک طریق مرحوم نائینی رحمة الله علیه بیان کرده اند.

 بحث از طریق مرحوم آخوند از دو جهت خواهد بود.

 جهت اول:

 جهت اول این است که آیا طبق سه وجهی که مرحوم آخوند برای مرکز نزاع بیان کردند نزاع در هر سه عقلی است یا لغوی و یا تفصیل، در بعضی عقلی و در بعضی لغوی.

 خود مرحوم آخوند تفصیل را قبول کردند فرمودند نزاع در وجه اول و دوم عقلی است یعنی آیا عقلا تکلیف کردن یا مخطاب قرار دادن غائب صحیح است یا نه؟ اما در احتمال سوم نزاع لغوی است که آیا مثلا لفظ ناس برای عموم وضع شده است یا برای خصوص حاضرین وضع شده است.

 عنایة الاصول نیز این تفصیل را قبول دارند

 عنایة الاصول ج 2 ص 299

 «و هو - ای التفصیل- جید متین»

 جهت دوم:

 از این سه وجهی که مرحوم آخوند رحمة الله علیه بیان کردند و معلوم شد که نزاع در دوتا عقلی است و در یکی لفظی،کدام یک در خطابات شفاهیه محل نزاع و مرکز بحث می باشد آیا احتمال اول و یا دوم است یا احتمال سوم که نزاع لفظی بود.

 مرحوم آقای خوئی در مصباح الاصول ج 1 ص 481 مرکز نزاع را احتمال سوم می دانند الا اینکه ایشان نزاع را در خود ادات خطاب مانند حرف نداء یا حرف خطاب می دانند بخلاف مرحوم آخوند که نزاع را در احتمال سوم در ناحیه مدخول این ادات و آنچه که بعد از این ادات ذکر می شود می دانند

 ایشان بعد از نقل کلام مرحوم آخوند می فرمایند:

 «الثالث: ان یکون فی وضع ادوات الخطاب یعنی انها موضوعة للدلالة علی عموم الفاظ الواقعة عقیبها للمعدومین و الغائبین او موضوعة للدلالة علی اختصاصها بلحاضرین مجلس الخطاب مع ان صریح الکفایة...»

 عبارت کفایه

 «او فی عموم الالفاظ الواقعة عقیب ادات الخطاب للغائبین و للمدومین و عدم عمومها لهما بقرینة تلک الادات

 صاحب کفایه می فرمایند در احتمال سوم بحث در این جهت است که مثلا اگر کلمه ناس بعد از ادات خطاب واقع نمی شد همه را شامل بود ولی حال که بعد از حرف خطاب واقع شده است آیا ادات خطاب قرینه است بر اینکه ناس مخصوص حاضرین است یا اینکه هم حاضرین را شامل می شود و هم غائبین را.

 نکتة:

 قرینه ای که عام را تخصیص می زند نوعا بعد از آن عام می باشد اما از این بیان صاحب کفایه برداشت می شود که در اینجا قرینه ای که عام را تخصیص می زند قبل از عام ذکر شده است لذا می توان این بحث را داخل در تخصیص عام ذکر کرد.

 مختار ما این است که مرکز نزاع وجه سوم می باشد یعنی نزاع لفظی می باشد زیرا وجه سوم متناسب با بحث عام و خاص می باشد اما وجه اول و دوم بحث عقلی است.

 البته باید توجه داشت که اگر از آنچه که بعد از ادات خطاب قرار می گیرند عموم اراده شود لامحاله ادات خطاب باید در معنای حقیقی خود استعمال نشده باشند بلکه در معنای مجازی استعمال شده باشند زیرا ادات خطاب در جائی استعمال می شود که متکلم قصد تفهیم مخاطب را داشته باشد و اگر مراد از مدخول این ادات عموم باشد نمی شود که ادات خطاب فقط برای تفهیم مخاطب استعمال شود بلکه در این صورت استعمال ادات خطاب،در خطاب انشائی می باشد که داعی متکلم بیان شوق یا زجر می باشد بخلاف خطاب حقیقی که داعی متکلم تفهیم مخاطب می باشد.

 نتیجه بحث این شد که ثبوتا در مرکز نزاع مرحوم آخوند سه احتمال بیان کردند اما اثباتا مرکز نزاع منحصر در احتمال سوم شد که آنچه بعد از ادات خطاب ذکر می شود عام است یا نه؟