< فهرست دروس

درس امامت - کتاب المراجعات - استاد ربانی

96/11/18

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: بررسی حديث يوم الدار

بررسی واژه مصاحبت در حديث بدء الدعوة

سخن در بررسی دلالت حديث بدءالدعوه بر امامت و خلافت اميرالمومنين (ع) بود. عمده کلمه ای که در اکثر اين روايات آمده، کلمه «خليفتی» است که دلالت صريح بر اين مطلب دارد. در اين روايات تعبيرهای ديگری نيز آمده است که آنها نيز با تامل، دلالت بر همين مطلب دارند. در جلسه گذشته کلمه وزارت، اخوت، وصايت و وراثت مورد بررسی قرار گرفت. عبارت ديگر، کلمه «صاحبی» است. راغب درباره اين کلمه می گويد: صاحب به چيزی گفته می شود که ملازم و همراه فرد است، اعم از اينکه اين همراهی حسی و بدنی باشد مانند دو رفيقی که با هم معاشرت دارند، يا به جهت ارتباط روحی آنان باشد، مانند اويس قرنی، که معاشرت حسی با پيامبر اکرم (ص) نداشت اما روحا همراه ايشان بود. وی می گويد: «الصَّاحِبُ: الملازم إنسانا كان أو حيوانا، أو مكانا، أو زمانا. و لا فرق بين أن تكون مُصَاحَبَتُهُ بالبدن- و هو الأصل و الأكثر-، أو بالعناية و الهمّة، و على هذا قال: لئن غبت عن عزينی لما غبت عن قلبی‌ و لا يقال فی العرف إلّا لمن كثرت ملازمته، و يقال للمالك للشی‌ء: هو صاحبه، و كذلك لمن‌ يملك التّصرّف فيه. قال تعالى: إِذْ يَقُولُ لِصاحِبِهِ لا تَحْزَنْ [التوبة/ 40]، قالَ لَهُ صاحِبُهُ وَ هُوَ يُحاوِرُهُ [الكهف/ 34]، أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحابَ الْكَهْفِ وَ الرَّقِيمِ‌ [الكهف/ 9]، وَ أَصْحابِ مَدْيَنَ* [الحج/ 44]، أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِيها خالِدُونَ* [البقرة/ 82]، أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِيها خالِدُونَ* [البقرة/ 217]، مِنْ أَصْحابِ السَّعِيرِ [فاطر/ 6]، و أما قوله: وَ ما جَعَلْنا أَصْحابَ النَّارِ إِلَّا مَلائِكَةً [المدثر/ 31] أی: الموكّلين بها لا المعذّبين بها كما تقدّم.

و قد يضاف الصَّاحِبُ إلى مسوسه نحو: صاحب الجيش، و إلى سائسه نحو: صاحب الأمير.

و الْمُصَاحَبَةُ و الِاصْطِحَابُ أبلغ من الاجتماع، لأجل أنّ المصاحبة تقتضی طول لبثه، فكلّ اصْطِحَابٍ اجتماع، و ليس كلّ اجتماع اصطحابا، و قوله: وَ لا تَكُنْ كَصاحِبِ الْحُوتِ [القلم/ 48]، و قوله: ثُمَّ تَتَفَكَّرُوا ما بِصاحِبِكُمْ مِنْ جِنَّةٍ [سبأ/ 46]».[1]

«معجم الوسيط» مصاحبت را به معنای رفاقت گرفته[2] و ابن فارس آن را به معنای مقاربت و نزديک بودن دو شی به هم گرفته است[3] . ابن منظور نيز معنای مصاحبت را معاشرت دانسته است.[4]

حاصل آنکه لغويون، همه ريشه کلمه مصاحبت را همراهی و مرافقت و معاشرت گرفته اند. اکنون ببينيم در حديث بدء الدعوه اين کلمه چه معنا و دلالتی دارد؟ با تامل در اين مطلب اين نکته بدست می آيد که بر اساس معنای لغوی در مجموع مصاحبت سه گونه است:

1. مصاحبت عام (يا مصاحبت معاشی)؛ افرادی که در يک جا زندگی می کنند و هم شهری يا هم روستايی هم هستند را مصاحب و معاشر هم گويند. طبق اين معنای عام فرقی نمی کند آن دو مصاحب هر دوکافر يا هر دو مومن و يا يکی کافر و ديگری مومن باشند.

2. مصاحبت خاص (يا مصاحبت مرامی)؛ اين رفاقت و همراهی از جهت مسلک و آيين مشترکی می باشد، مانند اينکه همه مسيحيان عالم با هم مصاحبت دارند هر چند در کنار هم زندگی نکنند.

3. مصاحبت اخص (يا مصاحبت مقامی)؛ همانند همراهی که ميان پيغمبر و فردی ديگری برقرار است. مصاحب نبی دو گونه است: گاه بر اساس متابعت از وی است، و گاه مصاحب مشارکتی است و آن مصاحب، پيامبر را در امر رسالتش ياری می رساند. مانند اينکه حضرت هارون (ع)، مصاحب حضرت موسی (ع) در مقام امامت و زعامت بود. (البته اين امامت در طول امامت حضرت موسی (ع) قرار داشت).

اکنون ببينيم کدام يک از اين گونه های مصاحبت در حديث بدءالدعوه مورد نظر است؟ قطعا مصاحبت معاشی مورد نظر نيست، زيرا ديگرانی که ايمان نياوردند نيز طبق اين معنا مصاحبت با پيامبر بودند، و حتی اين مصاحبت اختصاصی به عشيره اقربين نيز نداشت. قرآن می فرمايد: «و ما صاحبکم بمجنون». مصاحبت مرامی نيز مراد نيست زيرا ايشان نبی و صاحب اين مسلک بودند و مصاحب ايشان با ديگران در اين مسلک به معنای اين است که ايشان تابع و ديگران متبوع بودند. البته اين معنا در غير اميرالمومنين (ع) و ابوطالب صحيح بود، اما در مورد اين دو که به حضرت ايمان آورده بودند صحيح نيست. اساسا اميرالمؤمنين (ع) در جريان اين دعوت جزء مدعوين نبود، بلکه در رديف داعی و پيک حضرت به شمار می آمد. اميرالمومنين (ع) در همين گام اول قبل از اعلام به صورت عملی نقش وزير و همکار پيامبر را بر عهده داشتند.

سياق در کنار هم قرارگرفتن اين کلمات نيز نشان می دهد که مصاحبت عام در اين حديث مراد نيست بلکه مصاحبت و همراهی مورد نظر است که در عداد وزارت و خلافت و وراثت می نشيند.

 

چند نکته:

1. در کلام، معنای تاسيسی لفظ نسبت به معنای تاکيدی آن مقدم است و لذا تا وقتی معنای تاسيسی ممکن باشد نبايد به سراغ معنای تاکيدی آن رفت. در حديث بدء الدعوه نيز کلمه صاحب می تواند معنای جديدی غير از معنای تاکيدی داشته باشد و لذا آن معنا مقدم است.

پيامبر اکرم (ص) که اين کلمات را به کار برده اند، صرفا به منظور زيبايی کلام نبوده است، بلکه حکمت آميز و دارای قصد معنايی بوده است. ايشان می خواستند با تعابير مختلفی امامت اميرالمومنين (ع) را بعد از خود بيان کنند. البته عالمان شيعه نوعا در مقام استدلال به دليل جلی بر امامت امام علی (ع) به اين حديث تمسک کرده اند و لذا تنها از لفظ خليفه استفاده کرده اند، اما از ديگر لغات اين روايت نيز می توان مساله امامت آن حضرت را اثبات کرد.

2. روشن شد که مصاحبت در حديث به معنای سوم يعنی مصاحبت مقامی اميرالمومنين (ع)‌ با پيامبر است. اين تعبير شامل همه مقام های پيامبر می شود مگر مقام نبوت که به دليل خاص خارج شده است.

3. مصاحبت ابوبکر با پيامبر که در قرآن کريم بيان شده از باب مصاحبت معاشی بوده است و لذا نه دلالت بر منقصت و نه منقبت دارد. بله اگر از قبل آن حضرت برای اين همراهی برنامه ريزی می کردند و جهت صدور آن را نيز مشخص می فرمودند، اين مصاحبت دلالت بر منقبت داشت، اما اگر برنامه ريزی قبلی نبوده باشد و يا برنامه ريزی باشد اما جهت صدور آن معلوم نباشد، ديگر اين مصاحبت به خودی خود دليل بر منقبت نيست، زيرا ممکن است فرد برای اينکه از فتنه جويی ديگری در شهر پرهيز کند وی را به همراه خود ببرد.

مامون عباسی قائل به افضليت اميرالمومنين (ع) بود. وی در مجلسی که تشکيل داده بود خود اثبات کرد که حضرت افضل بر ديگران است. در آن مجلس بعضی ها به آيه غار بر افضليت ابوبکر استناد کردند اما وی آن ها را با دليل رد کرده و جواب داد. اما خوابيدن حضرت علی (ع) در جای پيامبر (ص) دليل بر منقبت آن حضرت می باشد.

 

سوال و جواب

آيا بيان مصاحبت ابوبکر در قرآن به معنای اهميت آن نيست؟ خير؛ مگر ذکر هر چيزی در قرآن دليل بر منقبت و اهميت آن است؟ قرآن نام ابولهب هم را برده است يا داستان افشای سرّ پيامبر توسط دو نفر از زنان ايشان را بيان کرده است اما بيان اينها دليل بر منقبت آنان نيست. البته اين مسائل مهم است اما نه از جهت منقبت بلکه از آن سو. قرآن از چهار زن در قرآن مثال زده است و هر چهار نفر مهم هستند اما دو نفر مهم است برای الگوگيری مومنان (حضرت آسيه و حضرت مريم سلام الله عليهما) و دو نفر مهم برای عبرت آموزی (همسر نوح و همسر لوط). نقل می کنند ابوجعفر احول (مومن الطاق)، از ياران امام صادق (ع) و فردی حاضر جواب بود. از وی سوال شد آيا معاويه در بدر حضور داشت يا نه؟ (چون از اصحاب بدر بودن اهميت و منقبت داشت). وی بلافاصله گفت: «نعم و لکن من ذاک الجانب».

 

اشکال و جواب

در اشکالی به حديث بدء الدعوه گفته شده بر فرض پذيرش اين حديث، آنچه بيان می کند اختصاص خلافت نسبت به اهل است در حالی که مدعای شما خلافت اميرالمومنين (ع) بر جميع مسلمين است. شيخ سليم بشری در نامه خويش به علامه شرف الدين اين اشکال را چنين نقل می کند: «قد يقال: بأن الحديث انما يدل علی ان عليا خليفته (ص) فی اهل بيته خاصة؛ فأين النص علی الخلافة العامة؟»[5] . صاحب کتاب «الامامه و النص» نيز اين اشکال را اين گونه بيان می کند: «ان صيغ معظم الروايات انما کانت فی الخلافة و الوصاية فی بنی عبدالمطلب دون غيرهم، لااقل من کون الدعوة و جهت اليهم، دون سائر الناس کما تقيد الروايات. و هذا من اعظم الدلائل التی يتمسک بها من يروی انّ وصاية الامير (رض) علی فرضها، انما خاصة فی الاهل دون عامة»[6] . ابومريم اعظمی نيز همين اشکال را بيان کرده است.[7]

پاسخ اين اشکال در جلسه گذشته بيان شد و آن اين که اولا: در ميان امت اسلامی در مساله خلافت اميرالمومنين (ع) اجماع مرکب بوده و دو قول بيشتر مطرح نبوده است: کسانی که اميرالمومنين(ع) را خليفه پيامبر از طريق نص می دانستند، به خلافت عمومی ايشان قائل بودند، و کسانی که ايشان را خليفه نمی دانستند در مورد اهل نيز خليفه نمی دانستند. علامه شرف الدين همين پاسخ را بيان فرموده است.

ثانيا: خلافت پيامبر تابع رسالت ايشان است. اگر رسالت آن حضرت همگانی بوده، خليفه ايشان نيز خليفه بر همه بوده است و اگر رسالت ايشان مربوط به گروهی خاصی بوده، خلافت از ايشان نيز مربوط به همان گروه است. روشن است که رسالت پيامبر اکرم (ص)‌ عام و مربوط به همه بشر بوده است منتها ايشان در گام اول مامور ابلاغ رسالت خود به خويشاوندان بودند و اين مساله رسالت ايشان را تقييد نمی زند.

در اشکال ديگری ابومريم گفته است: شما چگونه می گوييد که در آن دوران دو قول بيشتر مطرح نبوده است. استدلال شما از باب ندانستن است و ندانستن دليل بر نبودن نيست. شما بايد اين مطلب را اثبات کنيد. انشاء الله در جلسه آينده اين مساله بيان می شود.


[2] معجم الوسیط، ج1، ص507.
[3] مقاییس اللغه، ابن فارس، ص587.
[6] الامامه و النص، فیصل نور، ص402.
[7] الحجج الدامغات، ابومریم اعظمی، ج1، ص214-215.

BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo