درس کلام استاد ربانی

موضوع:علم حضوری و علم حصولی

موضوع بحث بررسی مساله خطاناپذیری علم حضوری است. در جلسات قبل انواع علم حضوری در انسان بیان شد. اینک این مساله مطرح می شود که آیا در علم حضوری خطا راه پیدا می کند یا نه؟ این مطلب نزد عالمان اسلامی مشهور است و در کتاب‌های فلسفه و معرفت شناسی بیان شده است.

راز خطا ناپذیری این علم چیست؟ در این باره گفته شده از آنجا که در علم حضوری واقعیت عینی معلوم مورد شهود قرار می گیرد دیگر خطا معنایی ندارد، برخلاف علم حصولی که صورت ها و مفاهیم ذهنی نقش میانجی را ایفا می کنند و ممکن است این صورت ها با اشیا خارجی مطابقت داشته باشند و ممکن است نداشته باشند. به عبارت دیگر خطای در ادراک آن گاه قابل تصور است که میان عالم و ذات درک شونده واسطه ای در کار باشد و آگاهی به واسطه آن تحقق پیدا کند. در چنین صورتی جای این سوال هست که آیا این صورت واسطه دقیقا درک شونده را نشان می دهد و با آن مطابقت دارد یا نه؟ تا این مطلب ثابت نشود، یقین به صحت ادراک حاصل نخواهد شد اما وقتی شی درک شونده با وجود عینی خود و بدون هیچ واسطه ای نزد عالم حاضر باشد، در این صورت علم عین معلوم است و دیگر بحث مطابقت موضوعا منتفی است. [1]

نویسنده کتاب «معرفت شناسی در قرآن» در این باره می گوید: تقسیم شناخت درست و نادرست در علم حصولی روشن است، زیرا معلوم بالذات گاهی با معلوم بالعرض که خارج از حوزه ذات عالم است مطابق است و گاهی مخالف، ولی در علم حضوری و شهودی در صورتی که شاهد عین معلوم را بیابد هرگز خطا در آن راه ندارد، زیرا تعدد و اختلاف بین عالم و معلوم وجود ندارد تا مطابقت و عدم مطابقت در آن راه یابد.[2]

نکته: همه کسانی که قائل به خطاناپذیری علم حضوری شده اند، گفته اند که بعد از اینکه علم حضوری شکل گرفت، وقتی فرد به تبیین و تفسیر آن علم می پردازد، ممکن است خطا شکل گیرد، زیرا این مرحله دیگر مربوط به علم حصولی است. با توجه به این نکته این مساله روشن می شود که گاه تصور می کنیم که در علم حضوری خطا راه یافته است مانند اینکه فردی احساس گرسنگی و نیاز به غذا می کند، در حالی که این اشتهای وی کاذب است. در اینجا در علم حضوری اشتباهی رخ نداده و در احساسی که حقیقتا درک می کند خطایی نیست و وجود آن با علم حضوری درک می شود، اما ذهن به مقایسه می پردازد و نیاز به غذا داشتن در شرایط معمولی را به این امر نسبت می دهد. بنابراین خطا در حکم ذهن است نه در درک و احساس وجدانی.

آیا علم حضوری بدون هیچ گونه تبصره ای خطاناپذیر است یا گاه خطا در علم حضوری راه پیدا می کند؟ به نظر می رسد در اینجا باید ملاکی را در نظر بگیریم و آن اینکه اگر همواره علم حضوری سابق بر علم حصولی باشد، خطاناپذیری علم حضوری در همه جا درست است اما اگر احیانا بتوانیم فرض کنیم مواردی که علم حضوری انسان مسبوق به علم حصولی باشد (مانند اینکه وقتی می خواهد آن علم حضوری برای فرد حاصل شود، نفس انسان بر اساس اندوخته های ذهنی خویش گام در علم حضوری گذاشته است)، در این صورت احتمال خطا در علم حضوری راه پیدا می کند. این مانند عینکی است که بر چشم گذاشته می شود و از پشت آن اشیا را می بیند. اگر آن عینک قرمز باشد، او متن مشاهدش به رنگ قرمز است.

مرحله اول: گفته شد همه انسان ها یک علم حضوری نسبت به کمال برین که وجود خدای متعال دارند. در اینجا خطایی وجود ندارد.

مرحله دوم: این علم حضوری در قالب های مفاهیم و اندوخته هایی که پیروان ادیان دارند در ذهن پیروان ادیان یک صورت ویژه پیدا می کند و لذا تکثر حاصل می شود و اینجا است که پای خطا هم به میان می آید.

مرحله سوم: علم حضوری عارفانه که بر اساس سیر و سلوک و مجاهدت های نفسانی بدست می آید. این علم مربوط به خواص انسان ها است که اهل عرفان هستند. اینان که در وادی سیر و سلوک گام می گذارند، با نفسی گام می گذارند که اندوخته هایی دارند همانند آن فردی که عینکی بر چشم خویش زده است. اینجا است که تکثر حاصل می شود. در این مرحله نمی توان گفت که علم حضوری خطا ناپذیر است، زیرا این علم حضوری مسبوق به علم حصولی پیشینی است. برخی از بزرگان اهل عرفان نیز در این مساله تصریح کرده اند که همان طور که در علم حصولی خطا راه دارد، در این علم حضوری و شهودی هم خطا راه می یابد و لذا نیازمند میزان است.ادامه بحث انشاءالله در جلسه آینده بیان می شود.