درس کلام استاد ربانی

موضوع: چرايی و چگونگي جهنم

گفته شد از منظر قرآن کریم یکی از فلسفه های دوزخ و عذاب های آن و نیز بهشت و پاداش های آن، تمیز ناپاکان از پاکیزه ها است.

در این گفتار به بررسی آیات دیگری از قرآن کریم می پردازیم که فلسفه دیگری را در این باره بیان کرده و آن مساله جزاء است. این دسته از آیات فرضیه کسانی که مجازات اخروی را برای بازگشت بیان کرده اند رد می کند. آری ذکر این آیات نقش بازدارنده و مشوق دارد و از باب لطف خواهد بود یعنی مقرب به طاعت (برانگیزده به طاعت) و مبعد از معصیت (برحذردرانده از گناه) است، اما سخن در بیان آن نیست، بلکه در خود جهنم و عذاب های آن است.

آیات قرآن در این باره به دو دسته تقسیم می شود:

1. آیاتی که جزاء نیکوکاران و بدکاران را در همین دنیا بیان می کند.

درست است که دنیا دار جزاء به صورت کامل نیست اما در همین جا نیز بعضی از کارهای نیک و بد مجازات متناسب با خود را می یابد. می فرماید: «وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ آتَيْناهُ حُكْماً وَ عِلْماً وَ كَذلِكَ نَجْزِي‌ الْمُحْسِنين‌»[1] :و هنگامى كه يوسف به سنّ كمال رسيد ، حكمت و دانش به او عطا كرديم ، ما نيكوكاران را اين‌گونه پاداش مى‌دهيم‌. این آیه مربوط به همین عالم است. حضرت یوسف (ع) که مسیر پاکی و تقوا را پیمود به این مقام رسید. قرآن می فرماید قانون کلی اینگونه است که خداوند احسان کنندگان را پاداش می دهد. در قسمت های پایانی قصه حضرت یوسف (ع) آمده است: «إِنَّهُ مَنْ يَتَّقِ وَ يَصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لا يُضيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنين‌»[2]

درباره حضرت ابراهیم (ع) می فرماید: «قَدْ صَدَّقْتَ‌ الرُّؤْيا إِنَّا كَذلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنين‌»[3]

در مورد کارهای بد نیز می فرماید: «فَإِنْ قاتَلُوكُمْ فَاقْتُلُوهُمْ كَذلِكَ‌ جَزاءُ الْكافِرين‌»[4] . و در مورد کسانی که دست به افساد در زمین می زنند و در مقام محاربه با خداوند و پیامبر اقدام می کند می فرماید: «إِنَّما جَزاءُ الَّذينَ يُحارِبُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ يَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَساداً أَنْ يُقَتَّلُوا أَوْ يُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَيْديهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلافٍ أَوْ يُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ ذلِكَ لَهُمْ خِزْيٌ فِي الدُّنْيا وَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذابٌ عَظيمٌ»[5]

و در مورد کسی که دست به دزدی می زند آمده است: «وَ السَّارِقُ وَ السَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُما جَزاءً بِما كَسَبا نَكالاً مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ عَزيزٌ حَكيم‌».[6]

2. آیات بیانگر جزاء در آخرت. این آیات به سه دسته تقسیم می شود:

الف) دسته ای که جزاء در آنها به صورت مطلق بیان شده است: «إِنَّ السَّاعَةَ آتِيَةٌ أَكادُ أُخْفيها لِتُجْزى‌ كُلُّ نَفْسٍ بِما تَسْعى‌»[7] : بى‌ترديد قيامت كه مى‌خواهم زمان وقوعش را پنهان بدارم، آمدنى است، تا هر كس را برابر كوششى كه مى‌كند، پاداش دهند. در آیه دیگر می فرماید: «وَ لِتُجْزى‌ كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ وَ هُمْ لا يُظْلَمُون‌».[8]

ب) دسته ای که جزاء اعمال خوب را بیان می کند: «وَ جَزاهُمْ بِما صَبَرُوا جَنَّةً وَ حَريراً »[9] . «كُلُوا وَ اشْرَبُوا هَنيئاً بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُون‌»[10] . «وَ لَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ‌ ما كانُوا يَعْمَلُون‌»[11] .

ج) دسته ای که جزاء اعمال بد را بیان می کند: «سَنَجْزِي الَّذينَ يَصْدِفُونَ عَنْ آياتِنا سُوءَ الْعَذابِ‌ بِما كانُوا يَصْدِفُون‌»[12] . «إِنَّ الَّذينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا وَ اسْتَكْبَرُوا عَنْها لا تُفَتَّحُ‌ لَهُمْ أَبْوابُ السَّماءِ وَ لا يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ حَتَّى يَلِجَ الْجَمَلُ في‌ سَمِّ الْخِياطِ وَ كَذلِكَ نَجْزِي الْمُجْرِمين‌»[13] : قطعاً كسانى كه آيات ما را تكذيب كردند ، و از پذيرفتن آنها تكبّر ورزيدند ، درهاى آسمان [ براى نزول رحمت ] بر آنان گشوده نخواهد شد ، و در بهشت هم وارد نمى‌شوند مگر آنكه شتر در سوراخ سوزن درآيد ! ! [ پس هم چنانكه ورود شتر به سوراخ سوزن محال است ، ورود آنان هم به بهشت محال است ؛ ] اين‌گونه گنهكاران را كيفر مى‌دهيم.

در آیه دیگر می فرماید: «ثُمَّ قيلَ لِلَّذينَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذابَ الْخُلْدِ هَلْ تُجْزَوْنَ إِلاَّ بِما كُنْتُمْ تَكْسِبُون‌»[14] . «يا أَيُّهَا الَّذينَ كَفَرُوا لا تَعْتَذِرُوا الْيَوْمَ إِنَّما تُجْزَوْنَ‌ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُون‌»[15] . در آیه ای خطاب به ابلیس لعین که استکبار کرد آمده است: «قالَ اذْهَبْ فَمَنْ تَبِعَكَ‌ مِنْهُمْ فَإِنَّ جَهَنَّمَ جَزاؤُكُمْ جَزاءً مَوْفُورا».[16]

این مجموعه آیات قرآن کریم بهشت و پاداش های آن و جهنم و عذاب های آن را به عنوان جزاء اعمال انسان بیان می کند، همان گونه که می فرماید: «وَ أَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسانِ إِلاَّ ما سَعى‌ (39) وَ أَنَّ سَعْيَهُ سَوْفَ يُرى‌»[17] : و اينكه براى انسان جز آنچه تلاش كرده [ هيچ نصيب و بهره‌اى] نيست. و اينكه تلاش او به زودى ديده خواهد شد.

در روایات نیز همین نکته آمده است. در مواعظ حضرت مسیح (ع) آمده است: «إِنَّ الدُّنْيَا خُلِقَتْ مَزْرَعَةً تَزْرَعُ فِيهَا الْعِبَادُ الْحُلْوَ وَ الْمُرَّ وَ الشَّرَّ وَ الْخَيْرَ وَ الْخَيْرُ لَهُ‌ مَغَبَّةٌ نَافِعَةٌ يَوْمَ الْحِسَابِ‌ وَ الشَّرُّ لَهُ عَنَاءٌ وَ شَقَاءٌ يَوْمَ الْحَصَادِ»[18] : دنیا بسان مزرعه ای است که بندگان در آن چیزهای شیرین و خیر و چیزهای تلخ و شر را کشت می کنند. کسی که خیر می کارد برای او نتیجه ای سودمند است و کسی که شر می کارد نتیجه ای بد و دردناک در روز درو خواهد داشت.

حدیث نبوی مشهور: «الدنیا مزرعه الاخره» نیز بیان گر همین مطلب است. امام علی (ع) در نهج البلاغه می فرماید: «الجنّة غاية السّابقين و النّار غاية المفرّطين»[19] . بهشت جایگاه پیشی گیران به طاعت الهی است و جهنم جایگاه تقصیر کنندگان از طاعت الهی است.

در جای دیگر فرموده است: «فَارْعَوْا عِبَادَ اللَّهِ مَا بِرِعَايَتِهِ‌ يَفُوزُ فَائِزُكُمْ وَ بِإِضَاعَتِهِ يَخْسَرُ مُبْطِلُكُم وَ بَادِرُوا آجَالَكُمْ بِأَعْمَالِكُمْ فَإِنَّكُمْ مُرْتَهَنُونَ بِمَا أَسْلَفْتُمْ وَ مَدِينُونَ بِمَا قَدَّمْتُم‌»[20] : ای بندگان خدا رعایت کنید چیزی که با رعایت کردن آن شما به رستگاری می رسید و با ضایع کردن آن خسران و زیان می بینید. با عمل به استقبال اجل بروید زیرا شما در گرو آن چیزی هستید که انجام داده اید و جزا داده می شوید به آنچه از قبل انجام داده اید.

در جای دیگر افراد را به سه گروه تقسیم کرده است: «سَاعٍ سَرِيعٌ‌ نَجَا وَ طَالِبٌ بَطِي‌ءٌ رَجَا وَ مُقَصِّرٌ فِي‌ النَّار».[21]

حاصل اینکه یکی از فلسفه های جهنم و بهشت جزای نیکوکاران و بدکاران است و اینکه گفته شود دوزخ برای بازگشت است سخنی نادرست است.