< فهرست دروس

درس کلام استاد ربانی

97/11/27

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: ضرورت اجتهاد کلامي و روش آن

حجيت ظنون در بحث اعتقادات

موضوع بحث بررسي اين مساله بود که آيا علاوه بر قطع و يقين که شکي در حجيت آن در معارف و احکام ديني نيست، آيا ظن قوي که نزد عقلا علم و طمانينه خوانده مي شود نيز در اعتقادات حجت است و بايد به آن ملتزم شد يا نه؟ مراد ما در اينجا ظنوني است که از جهت صدور و مدلول معتبر هستند يعني از جهت سند داراي سند معتبر و يا قرائن معتبر هستند، و از جهت مدلول نيز ظهور دارند. آيا اين گونه دلالت ها در اعتقادات ديني حجيت دارد يا نه؟ آيا بايد به آنها معتقد شد و آيا اين اعتقاد جائز است يا نه؟

از مرحوم شيخ انصاري در کتاب «فرائد الاصول» و علامه مجلسي در کتاب «حق اليقين» نقل شد که گفتند مشهور علماي اماميه قائل هستند که ظني که در احکام فقهي معتبر است در اعتقادات معتبر نيست. اما در مقابل جماعتي از علماي اماميه، ظن قوي را در اعتقادات معتبر مي دانند. شيخ انصاري در اين باره سه ديدگاه را نقل کرده است:

1. برخي ظن مستفاد از دليل عقلي را در اعتقادات حجت مي دانند.

2. برخي ظن حاصل از دليل نقلي را در اعتقادات حجت مي دانند.

3. برخي قائلند ظن مطلق خواه از دليل عقلي يا دليل نقلي در اعتقادات معتبر است. بزرگاني همچون محقق اردبيلي، صاحب مدارک، شيخ بهائي، علامه مجلسي، فيض کاشاني و ديگران اين ديدگاه را برگزيده اند.

نکته:

تعبير قطع در مباحث اصولي به معناي يقين بالمعني الاخص است يعني يقيني که احتمال خلاف در آن نمي رود. يقين دو جنبه دروني و بيروني دارد: جنبه دروني آن که حالت جزم است به اين معنا که حالتي در درون فرد ايجاد مي شود که ديگر هيچ گونه احتمال خلافي نمي دهدع و جنبه بيروني آن کاشفيت است. در منطق يقين عبارت است از تصديق جازمي که ثابت و مطابق با واقع است. نکته ديگر اينکه علم و معرفت از سنخ فعل نيست بلکه حالتي است که در نفس ايجاد مي شود، (و فعل متفرع بر آن است) اما ايمان از سنخ فعل است (فعل دو گونه است: فعل جوارحي و فعل جوانحي و ايمان از سنخ فعل جوانحي است). بنابراين ايمان قطعا علم نيست، زيرا اساسا علم امري اختياري نيست و گونه اي انفعال است، بلکه مقدمات آن اختياري است. اما ايمان يک کنش دروني و امر اختياري است.

ظن، در مقابل قطع است يعني آنجايي که احتمال خلاف در آن وجود دارد، منتها اين ظن داراي مراتب است که از 51 درصد شروع شده تا 99 درصد را شامل مي شود. عقل دقيق حتي در مراتب بالاي ظن نيز احتمال خلاف را مي دهد، اما عقل عرفي وقتي درجه ظن به حدود 85 درصد به بالا برسد، احتمال خلاف را ناديده گرفته و از آن تعبير به يقين و علم مي کند. اکنون سوال اين است که آنچه در آيات و روايات به عنوان ظن مطرح شده و مورد نهي و ذم قرار گرفته کدام ظن است؟ و يا علمي که در آيات و روايات از آن ياد شده است کدام علم است؟ آيا علم نزد اهل رياضي و منطق است که احتمال خلاف در آن به حد صفر رسيده است، يا مراد علم عقلايي است يعني همان که عرف در رفتار و سلوک خود علم مي داند؟

مشهور نزد علماي اماميه اين است که ظن در اعتقادات حجت نيست بلکه بايد علم و يقين باشد. جماعتي از محققين خصوصا از متاخرين و معاصرين قائل هستند آن يقين و جزم رياضي در اينجا ملاک نيست بلکه آنچه مهم است يقين اطمينان آور است که طمانينه ايجاد مي کند. اين يقين خواه در احکام فقهي و خواه اعتقادي معتبر است.

در چهار گام به بررسي اين مساله مي پردازيم :

1. بيان سخن قائلين به اين ديدگاه؛

2. بررسي ادله اين قول؛

3. بررسي ادله مخالفين که در اعتقادات کمتر از علم و يقين را معتبر نمي داند؛

4. برخي قائل به تفصيل شده اند. از قسمتي از کلام مرحوم شيخ انصاري و مرحوم آيت الله خوئي چنين ديدگاهي به دست مي آيد.

 

قائلين به حجيت ظن اطمينان آور يا همان علم عرفي در اعتقادات

اين ديدگاه دو گونه در کلام محققين آمده است: برخي از علما معتقدند ظني که نزد عقلا طمانينه آور باشد، علم و يقين دانسته شده و معامله علم با آن مي شود. اگر ثابت شود که خطابات شرعي در آيات و روايات در باب علم و ظن، ناظر به آن چيزي است که متعارف مي فهمد نه افراد خاص مانند ابن سينا، در اين صورت قائلين به اين قول موافق بحث ما خواهند بود.

برخي ديگر از عالمان تصريح به جواز استفاده از يقين اطمينان آور در اعتقادات کرده و گفته اند: بهترين دليل بر اعتبار ظن در احکام شرعي سيره عقلا است که در مرأي و منظر معصوم بوده و امضا شده است. علاوه بر اينکه ائمه اطهار (ع) گاه کسب معالم دين را به برخي از اصحاب خويش ارجاع داده اند و اين نشان مي دهد که قول واحد در اعتقادات نيز معتبر است.

مرحوم شهيد ثاني در کتاب «حقايق الايمان»[1] در بحث اينکه آيا ايمان بسيط است يا زياده و نقصان در آن راه دارد گفته است: از آن جا که حقيقت ايمان از امور اعتباريه شرعي است، تحديد آن در اختيار شارع است و جز از طريق شارع نمي توان حقيقت آن را فهميد و تحديد کرد. و آنچه از خطابات شارع در اختيار ما مي باشد مقدار خاصي از انواع اعتقادات و اعمال را معين نکره است به گونه اي که در ميان همه افراد يکسان باشد و قوه و ضعف ادراک آنان در آن دخالت نداشته باشد، بلکه دلالت آيات و روايات در اين باره متفاوت است و اکثر آيات قرآن ايمان را اعتقاد قلبي مي داند. (يعني جايگاه ايمان مربوط به قلب است). بدون اينکه مقدار خاصي را براي آن معين کرده باشد. بر اين اساس مي توان گفت مراد شارع از ايمان ديني، مطلق اعتقاد علمي است خواه علم اطميناني باشد يا علم اليقين يا حق اليقين يا عين اليقين. (ايشان براي ايمان و يقين مراتب قائل شده است).

لذا ايمان حقيقت واحدي است که عبارت است از اذعان قلبي و اعتقاد علمي، و تفاوت در آن از حيث زياده و نقصان در افراد اين حقيقت و مشخصات آن است نه در اصل آن حقيقت. بنابراين اختلاف ظاهري آيات و روايات در اين مساله را مي توان ناظر به تفاوت افراد و مصاديق علم و اعتقاد دانست مانند علم اطميناني، علم اليقين و ... در اين صورت هر يک از آن ها مراد شارع بوده است و در امتثال امر شارع کافي خواهد بود، و اين با سهولت تکليف و اختلاف مکلفان در ادراک مناسب است. بدين ترتيب حکم به ايمان اکثر مومناني که توانايي دست يابي به علمي که قابل تشکيک نمي باشد را ندارند آسان خواهد بود، زيرا علم اطميناني براي آنان ميسور است[2] .

ملا محمد امين استرآبادي در اين باره مي گويد: حکم ظني در باب اصول و فروع قبول نيست بلکه نيازمند قطع و يقين است ولي [معنايي اين قطع و يقين چيست؟ از کجا حاصل مي شود؟ آيا مقياس هاي ابن سينايي مي خواهد يا عرف عقلايي] مقصود از يقين معتبر درباره اصول و فروع دين آن است که شامل يقين عادي نيز مي شود، (يعني يقين داراي مراتب است) و تحصيل يقين قوي تر از آن واجب نيست و باب يقين عادي گسترده است. عالمان اصول فقه و متکلمان بسياري از قواعد خود را بر پايه آن نهاده اند . براي آگاهي از اين مطلب به شرح عضدي در مختصر ابن حاجب و شرح مواقف و شرح مقاصد و غير آنها رجوع شود.[3]

ادامه بحث در جلسه آينده بيان مي شود .

 


[1] نسبت این کتاب به مرحوم شهید ثانی مشهور است هر چند برخی متاخرین به آن اشکال وارد کرده اند.
[2] حقایق الایمان، شهید ثانی، ص103- 104.
[3] الفوائد المدنیه، ملا امین استرآبادی، ص105- 106.

BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo