موضوع: اجتهاد در علم کلام

بعد از اينکه مبانی اجتهاد در علم کلام در جلسات گذاشته مورد بررسی قرار گرفت، اکنون به بررسی خود اجتهاد در علم کلام می پردازيم. در اين باره سوالاتی که مطرح می شود از اين قرار است:

1. آيا در بحث اعتقادات می توان به مساله اجتهاد قائل شد يا چنين چيزی ممکن نيست؟

2. بعد از امکان داشتن آن اين سوال مطرح می شود که آيا اجتهاد در کلام بر مکلفين واجب است يا مستحب و يا اساسا منهی عنه است؟

3. اگر اجتهاد در اعتقادات واجب است، آيا وجوب آن عينی است يا کفايی؟

4. آيا در بحث اجتهاد در علم کلام، ظواهر نقلی اعتبار دارند يا نه بايد يقين حاصل شود؟ در مورد اينکه آيا ظنون در اعتقادات حجيت دارد يا نه، اقوال و آراء مختلفی بيان شده است. برخی گفته اند ظنون نوعی در اعتقادات معتبر نيستند و بايد به يقين رسيد. برخی ديگر گفته اند اگر از ظنون، طمانينه عقلايی بدست آيد، در اعتقادات معتبر هستند همان گونه که اين ظنون در اجتهاد در فروع نيز معتبر هستند.

در گام اول بايد دانست که معنای لغوی اجتهاد چيست و اجتهاد در علم کلام به چه معنا است؟ اجتهاد از ريشه «جهد» و به معنای توان و طاقت و مشقت آمده است. اجتهاد به معنای بکار بردن حداکثر توان در انجام کاری و تحمل مشقت های انجام آن کار است.[1] راغب اصفهانی بعد از بيان اين مطلب گفته است: جهاد با دشمن نيز از همين ريشه است. جهاد يعنی بکار بردن تلاش برای دفع دشمن، که بر سه گونه است: جهاد با دشمن ظاهری، جهاد با شيطان و جهاد با نفس الاماره .

اجتهاد که به معنای بذل الجهد است در همه علوم جاری بوده و اختصاصی به علم فقه ندارد. هر عالمی که از توانمندی لازم در رشته ای برخوردار باشد و در آن رشته تلاش و کوشش کند، کار وی اجتهاد در آن علم است. مثلا کسی که در علم تاريخ از مهارت لازم برخوردار است و می تواند داده های نقلی را مورد تحليل و بررسی قرار دهد و داده های درست و نادرست را تشخيص دهد، مجتهد در تاريخ است. و يا کسی که در رشته روانشناسی از توانمندی علمی و فکری لازم برخوردار است و می تواند پديده های روحی و روانی را بر اساس داده های رفتاری و گفتاری و فيزيولوژيکی تحليل کند، وی را مجتهد در اين علم گويند. او با اين تلاش می تواند پديده روحی فرد را تحليل کرده و عامل آن را بدست آورد.

در علم فقه، بحث اجتهاد رايج است و معنای اخص اجتهاد نيز اجتهاد در همين علم است. اين اجتهاد به معنای توانمندی و مهارت کافی و لازم برای استنباط احکام و فروع شرعی از منابع فقهی يعنی آيات و روايات، و نيز اثبات و دفاع از آنان است.

علم کلام نيز که موضوعش اعتقادات دينی و منبع آن عقل و نقل است، شاخه ای از علوم است و اجتهاد در آن به اين معنا است که عالم کلامی با توجه به اين منابع، اعتقادات دينی در فروع مختلف را استنباط کرده و برای اثبات آنها اقامه دليل کند و نيز در برابر اشکالات و شبهات دفاع کند.

آنچه بيان شد معنای اجتهاد فنی و پيچيده در همه علوم بود. ويژگی علم کلام اين است که در آن يک سطح ديگر از اجتهاد نيز مطرح است که ساده و همگانی است و آن اين است که يک انسان مومن بتواند با تفکر و استدلال و نه تقليد، شالوده های اعتقادی خود را اثبات کند. چنين فردی هر چند از عهده اثبات اعتقادات پيچيده و دفاع از آنها بر نمی آيد اما می تواند اعتقادات عمومی خود را با کمی دقت و تامل اثبات کرده و به دفاع از آنها بپردازد. می توان گفت اين گونه اجتهاد همانند احکام ضروری فقهی است که برای افراد بديهی است .

در ادامه کلام برخی از بزرگان که مساله اجتهاد در علم اشاره کرده اند می پردازيم:

1. علامه حلی: ايشان در کتاب «باب حادی عشر» می فرمايد: علما اجماع دارند که معرفت خداوند و ثبات ثبوتيه و سلبيه و نبوت و امامت و معاد، واجب است که با دليل و نه تقليد اثبات شود.

مرحوم شيخ اعظم در کتاب «فرائد الاصول» بر اين کلام اشکال گرفته و فرموده است: مگر همه مکلفين قادر به اثبات اين مطلب هستند تا گفته شود بر همگان واجب است.

بررسی اين سخن اين است که بگوييم اگر مراد مرحوم علامه حلی از اجتهاد، اجتهاد پيچيده و فنی است در اين صورت اشکال مرحوم شيخ انصاری وارد است، اما اگر مراد ايشان اجتهاد بسيط و همگانی باشد در اين صورت اشکال وارد نيست. از کلام مرحوم علامه در «نهايه المراد» بدست می آيد که مراد ايشان، اجتهاد بسيط است و لذا اشکال گفته شده وارد نيست.

مرحوم علامه در «نهايه المراد» ابتدا می فرمايد: واجب بر دو قسم است: واجب عينی و واجب کفايی؛ سپس می فرمايد: علم کلام واجب عينی است، زيرا تقليد در اعتقادات منهی عنه است. سپس می فرمايد: آن مقداری که از اين علم واجب عينی است عبارت است از معرفت خداوند با دليل (همانند داستان پيرزن چرخ ريس) و معرفت صفات ثبوتيه و سلبيه که نبوت بر آن مبتنی است، و معرفت صدق رسول، و معاد و امامت. ولی تتبع جواب از شبهات و مقاومت در برابر خصوم ديگر بر همگان واجب عينی نيست بلکه واجب کفايی است. کلام مرحوم علامه در اينجا، مفسر عبارت «باب حادی عشر» است.

مرحوم علامه حلی همچنين در «کشف المراد» می فرمايد: «و وجب على كل عارف من العلماء إرشاد المتعلمين و تسليك الناظرين‌»[2] . اين عبارت بيان گر آن است که مراد از وجوب در اين جا وجوب کفايی است.

2. مرحوم شهيد ثانی در کتاب «حقايق الايمان» می فرمايد: «لابد من مجتهد فی كل زمان قادر على دفع شبهة المعاندين و دفع اعتراض المخالفين‌»[3] .

3. مرحوم مجلسی در کتاب «مرآه العقول» در شرح حديث «طلب العلم فريضه علی کل مسلم و مسلمه» می فرمايد: «قوله صلى الله عليه و آله و سلم طلب العلم فريضة: المراد بالعلم العلم المتكفل بمعرفة الله و صفاته و ما يتوقف عليه المعرفة و العلم المتعلق بمعرفة الشريعة القويمة. و الأول له مرتبتان: الأولى: مرتبة يحصل بها الاعتقاد الحق الجازم و إن لم يقدر على حل الشكوك و الشبهات، و طلب هذه المرتبة فرض عين، و الثانية: مرتبة يقدر بها على حل الشكوك و دفع الشبهات و طلب هذه المرتبة فرض كفاية. و الثانی أی العلم المتعلق بالشريعة القويمة أيضا له مرتبتان: إحداهما العلم بما يحتاج إلى عمله من العبادات و غيرها و لو تقليدا، و طلبه فرض عين، و الثانية: العلم بالأحكام الشرعية من أدلتها التفصيلية، و اصطلح فی هذه الأعصار على التعبير».[4]

ايشان می فرمايد: علم در اعتقادات دينی دو مرتبه دارد: تحصيل علمی که برای اعتقاد حق و جزمی لازم است؛ تحصيل اين مقدار از علم، واجب عينی است. مرتبه ديگر آن تحصيل علم و معرفت به مقداری است که بتواند شبهات را جواب دهد و تفصيلا بتواند فروع اعتقادات را بيان کند. تحصيل اين مقدار واجب کفايی است.

در ادامه برای بررسی اين مساله دو مطلب را مورد بررسی قرار می دهيم که انشاء الله در جلسه آينده بيان می شود:

1. بررسی آيه نفر و اينکه آيا اين آيه اختصاص به فروع دين دارد يا به بحث اعتقادات نيز نظر دارد؟

2. بررسی حديث «طلب العلم فريضه علی کل مومن و مومنه».