موضوع: کاربردهای عقل و نقل

سخن در بررسی يکی از کارکردهای نقل وحيانی در اعتقادات دينی با عنوان ارزيابی نظريات بود. در اين باره برای نمونه مساله قضا و قدر مطرح شد که به ادامه بحث می پردازيم.

شکی نيست که از نظر مبانی دينی، نظام عالم بر اساس نظام اسباب و مسببات وضع شده است. همه موجودات ممکن الوجود ذاتا از نظر کسب فيض و دريافت وجود از ناحيه خداوند تفاوتی نمی کنند. نسبت هر ممکنی با واجب الوجود بالذات يکسان است و از اين جهت فرقی ميان موجودات مجردا و مادی نيست. اما از نظر رتبه وجودی و کمال و نقص، مراتب و درجات مختلفی دارند. موجودی که از نظر وجودی درجه بالاتری دارد نسبت به مبدا فياض قرب بيشتری داشته و نسبت به مادون خويش واسطه فيض است.

از حيث امکان فقری نيز همه ممکنات به لحاظ ذات، نسبت به مبدا يکسان هستند. آنان از جهت عين ربط بودن و عين حاجت بودن تفاوتی ندارند و همه نيازمندند: ﴿يا أَيُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِی الْحَميد﴾[1] . اما اين موجودات از نظر کمالات وجودی يکسان نيستند. موجودی که کمال وجودی اش بيشتر است در صدر سلسله ممکنات قرار می گيرد و قرب وجودی بيشتری به مبدا دارد و واسطه فيض و سبب موجودات مادون می شود. البته سببيت او ذاتی و استقلالی نيست، بلکه بالغير است.

اگر بگوييم سببيت موجودات ما فوق سببيت اعدادی است به اين معنا است که آنان تنها زمينه را فراهم می کنند تا فيض را موجود از مبدا الهی دريافت کند. ﴿أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ﴾[2] . و اگر بگوييم آن ها سببيت ايجادی دارند، در نظام طولی سببيت آنها مستقل نبوده، بلکه موجود مادون به واسطه موجود مافوق فيض را دريافت می کند.

سببيت طولی در نظام عالم اجتناب ناپذير است يعنی عالم به گونه ای طراحی شده است که وجود مادون از طريق وجود مافوق فيض را دريافت می کند. اما سببيت عرضی اجتناب ناپذير نيست، البته طبق حکمت الهی در عالم هم سببيت طولی و هم سببيت عرضی قرار داده شده است. پس مقتضای حکمت الهی وضع نظام عالم بر اساس نظام طولی و عرضی است. «ابى اللّه ان يجرى الامور الّا باسبابها».

پيامبر اکرم (ص)‌ و ائمه اطهار (ع) و ساير معصومين سرسلسله جنبان اين اسباب هستند. آنان هم از جهت فاعلی، علت ايجاد عالم هستند يعنی به وجود آنها عالم خلق شده است «بوجوده ثبتت الارض و السماء». و هم از جهت غايی، علت ايجاد عالم هستند يعنی عالم به خاطر گل جمال آنان خلق شده است «بيمنه رزق الوری». عالم کنونی از حيث وجودی وابسته به وجود امام عصر (عج) است؛ به خاطر وجود ايشان نيز خلق شده است.[3]

مقتضای حکمت الهی اين است که نظام عالم بر مبنای اسباب و مسببات چيده شود (اما ممکن است بگوييم خداوند می توانست به صورت مستقيم عالم را خلق کرد). برخی از مسائل را عقل ما درک می کند و می فهمد مانند اينکه بعثت پيامبر، مقتضای حکمت الهی است و يا اينکه پيامبر بايد معصوم باشد توسط عقل قابل فهم است. اما اينکه تعداد اين انبياء چقدر بايد باشد، عقل می گويد چيزی نمی دانم. و يا اينکه در يک زمان حضرت موسی (ع) و حضرت هارون (ع)، هر دو پيامبر بودند که با هم فرستاده شدند. در زمان حضرت ابراهيم (ع)، ايشان و حضرت اسحاق (ع) نبی خدا بودند اما در دو مکان. بنابراين عقل در برخی موارد می تواند حکمت الهی را به صورت پيشينی بفهمند و در برخی موارد نمی تواند.

لوح محفوظ يا ام الکتاب و لوح محو اثبات در همين نظام اسباب و مسببات می گنجد. قرآن کريم می فرمايد: ﴿إِنَّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ. وَ إِنَّهُ فی‌ أُمِّ الْكِتابِ لَدَيْنا لَعَلِی حَكيم‌﴾[4] . اين قرآن قبل از اينکه به زبان عربی نازل شده باشد ريشه آن در ام الکتاب است . اين نزول نيز نزول مکانی نيست که وقتی پايين آمده ديگر در بالا نباشد بلکه نزول معنوی است يعنی در همان حالی که در بالا است، در پايين تجلی پيدا کرده است.

لوح محفوظ سه جنبه دارد: از يک جنبه علم الهی است (البته علم فعلی نه علم ذاتی)؛ از جنبه ديگر فعل الهی است، و از جبنه سوم علم الهی برای مادون است. عقل در اين دست مطالب سخنی ندارد اما چون در نقل آمده آن را می پذيرد. قرآن کريم می فرمايد: ﴿لِكُلِّ أَجَلٍ كِتاب‌﴾ يعنی همه آجال اعم از انسان و غير انسان مانند برگ درختان و ميوه ها، در کتابی ثبت شده اند. تمام پديده های عالم، معلوم و مکتوب است و به صورت ام الکتاب و لوح محو و اثبات ثبت شده اند.

نکته ديگر اينکه علت خلقت و طراحی لوح محو و اثبات تنها اين نيست که برای انسان ها انگيزه ساز باشد، بلکه انگيزه سازی يکی از وجوه و اهداف آن است. همان طور که گفته شد خلقت اين لوح مقتضای نظام اسباب و مسببات است. خدای متعال بر اساس حکمت بالغه خويش نظام عالم را نظام احسن و بر مبنای اسباب و مسببات وضع کرده است، و لوح محو و اثبات و لوح محفوظ از اسباب همين نظام است.

فايده دومی که در روايات برای لوح محو و اثبات بيان شده مربوط به انبيا الهی است. در روايات متعددی آمده است که خدای متعال آنگاه که می خواستند پيامبری را مبعوث کنند، ابتدا شرايطی را بيان می فرمودند و در صورت پذيرش، مقام نبوت اعطا می شد. يکی از اين شروط، پذيرش و تسليم اين مطلب بود که بدا به دست الهی است. آنان به اين طريق مورد امتحان مهمی قرار می گرفتند.

نبی به کسی گفته می شود که از عالم بالا خبر دارد و به عالم غيب متصل است. حال خدای متعال در همين مورد با مساله بداء آنان را امتحان قرار می داد، زيرا آنان گاه قضيه ای را می ديدند و اعلان می کردند اما آن مساله واقع نمی شد زيرا آنان به شرط مساله واقف نبودند . اما آنان در همين موارد می بايست تسليم محض خداوند می بودند.

در مورد شرط بداء و پذيرش آن برای انبياء چند روايت بيان می شود:

1. امام صادق (ع)‌ در روايتی فرمودند: «مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِيّاً حَتَّى يَأْخُذَ عَلَيْهِ ثَلَاثَ خِصَالٍ الْإِقْرَارَ لَهُ بِالْعُبُودِيَّةِ وَ خَلْعَ الْأَنْدَادِ وَ أَنَّ اللَّهَ يُقَدِّمُ مَا يَشَاءُ وَ يُؤَخِّرُ مَا يَشَاء»[5] : خداى عز و جل هيچ پيغمبرى را بپيغمبرى مبعوث نگردانيد تا آنكه در باب سه خصلت از او عهد و پيمان ميگرفت يكى اقرار ببندگى و ديگر خلع انداد كه بيگانگى آن جناب قائل باشد و همتايان و و شريكان از برايش قرار ندهد و از آنها دست بردارد بوضعى كه هرگز رو بايشان نرود سيم آنكه اعتراف كند كه خدا هر چه را كه خواهد پيش اندازد و هر چه را كه خواهد بتاخير افكند.

2. آن حضرت در روايت ديگری فرمودند: «مَا تَنَبَّأَ نَبِی قَطُّ حَتَّى يُقِرَّ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِخَمْسٍ بِالْبَدَاءِ وَ الْمَشِيَّةِ وَ السُّجُودِ وَ الْعُبُودِيَّةِ وَ الطَّاعَة»[6] : هرگز هيچ پيغمبرى بمنصب پيغمبرى نميرسيد تا آنكه از براى خداى عز و جل به پنج خصلت اقرار مينمود يعنى ببداء و مشيت و سجود و عبوديت و طاعت‌.

3. امام رضا (ع) فرمودند: « مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِيّاً قَطُّ إِلَّا بِتَحْرِيمِ الْخَمْرِ وَ أَنْ يُقِرَّ لَهُ بِالْبَدَاء »[7] : هرگز خدا هيچ پيغمبرى را نفرستاده مگر بتحريم شراب و بآن كه از برايش به بداء اقرار كند.

ادامه بحث انشاء الله در جلسه آينده بيان می شود .