موضوع بحث: راز گشای معجزات و رابطه آن با قوانین طبیعی و فلسفی

 از مجموع مباحث مفصلی که در جلسات قبل بیان شد پاسخ دو مساله مهم و کلیدی بدست آمد: یکی نسبت میان معجزات با قانون علیت و دیگری نسبت میان معجزات و قوانین طبیعی.

 الف) نسبت میان معجزات و قانون علیت

 در این باره این سوال مطرح شد که آیا معجزات و خوارق عادات، پدیده هایی بدون علت هستند و قانون علیت را نقض می کنند یا چنین نیست؟ با توجه به آنچه گفته شد معلوم شد که معجزات و خوارق عادات ناقض قانون علیت نیستند. اما درباره چیستی آن علت ، فرض ها و اقوال مختلفی بیان شده است که در ذیل به‌ آنها اشاره می شود :

 1- دیدگاه اشاعره و مشهور متکلمین: اینان معتقد هستند که معجزات معلول بلا واسطه خدای متعال است. اشاعره بدین جهت این دیدگاه را برگزیده اند که علت های طبیعی را قبول ندارند و تنها خداوند را فاعل و علت می دانند.

 2- فلاسفه اسلامی: اینان معتقد هستند که علاوه بر اینکه معجزات و خوارق عادات به اراده الهی صورت می گیرد، نفس صاحب معجره و خارق العاده نیز در آن دخالت دارد. آنان معتقدند انسان در اثر ریاضتها و تلاشها می تواند به مرتبه ای برسد که علاوه بر تصرف در بدن خویش در ماده عالم نیز تصرف کند و عالم به مثابه بدن او در آید .

 3- مرحوم علامه طباطبایی و شهید مطهری: در برخی از عبارت های ایشان آمده است که در معجزات، علاوه بر اراده الهی و اراده صاحب معجزه، اسباب طبیعی ناشناخته نیز نقش دارد . آنان علت قریب معجزات را اسباب طبیعی ناشناخته دانسته اند.

 4- دیدگاه تفصیل: دیدگاه پذیرفته در اینجا این است که علت و سبب معجره را تحدید نکنیم بلکه بگوییم گاه معجزه از طریق اراده بی واسطه الهی صورت می گیرد و گاه از نفس نبی به اذن الله واقع می شود و گاه سبب پیدایش آن عامل طبیعی ناشناخته است. عقل هیچ کدام از این فروض را منع نمی کند اما اینکه در مقام واقع و نفس الامر کدام یک از این فروض واقع شده است باید به سراغ دلیل آن معجزه برویم .

 ادله عقلی در تعیین علت معجزات از فروض یاد شده، لابشرط است و قاعده ای را به دست ما نمی دهد اما به لحاظ ادله نقلی، ‌قول فلاسفه تایید می شود. لذا می گوییم قاعده اولیه در معجزات این است که علت قریب آنها نفس نبی و ولی خدا به اذن الله باشد مگر اینکه دلیلی بر خلاف این اصل را ثابت نماید.

 بنابراین به لحاظ رابطه معجزات با اصل علیت ، همه متفکران اسلامی معتقد هستند معجزات دارای علت است اما اینکه علت آن چیست اختلاف است .

  ب ) نسبت معجرات با قوانین علمی

 آیا معجزات ناقض قوانین علمی هست یا نه؟ در جلسه قبل فروض مساله مورد بررسی قرار گرفت و به این نتیجه رسیدیم که طبق هیچ یک از این فروض ، قوانین علمی توسط معجزه نقض نخواهد شد.

 بررسی مستندات اقوال در این زمینه

 1- مرحوم ابن سینا:

 ایشان در کتاب شرح اشارات می فرمایند « قد بان لك- أن النفس الناطقة- ليست علاقتها- مع البدن علاقة انطباع- بل ضربا من علائق أخر- و علمت أن تمكن هيئة العقد منها- و ما يتبعه قد يتأدى إلى بدنها- مع مباينتها له بالجوهر- حتى أن وهم الماشي على جذع معروض فوق فضاء- يفعل في إزلاقه ما لا يفعله وهم مثله- و الجذع على قرار- و يتبع أوهام الناس تغير مزاج مدرجا أو دفعة- أو ابتداء أمراض أو إفراق منها- فلا تستبعدن أن يكون لبعض النفوس ملكة- يتعدى تأثيرها بدنها- و يكون لقوتها كأنها نفس ما للعالم- و كما يؤثر بكيفية مزاجية- يكون قد أثرت بمبدإ جميع ما عددته- إذ مباديها هذه الكيفيات- لا سيما في جرم صار أولى به- لمناسبة تخصه مع بدنه- لا سيما و قد علمت أنه ليس كل مسخن بحار- و لا كل مبرد ببارد- فلا تستنكرن أن يكون لبعض النفوس هذه القوة- حتى تفعل في أجرام أخر- ينفعل عنها انفعال بدنه- و لا تستنكرن أن يتعدى من قواها الخاصة- إلى قوى نفوس أخرى تفعل فيها- لا سيما إذا كانت شحذت ملكتها- بقهر قواها البدنية التي لها- فتقهر شهوة أو غضبا أو خوفا من غيره » [1] دانستید که نسبت نفس به بدن نسبت انطباع نبوده بلکه نسبت دیگری است. و نیز دانستید که با اینکه جوهر نفس با جوهر بدن متفاوت است اما نفس در بدن اثر می گذارد. مثلا کسی که بر روی دیوار بلندی راه می رود یا طنابی را روی فضایی قرار داده اند و بر روی آن راه می رود، همین که تصور سقوط را می کند، پایش لرزیده و می افتد . این تصور و لو در ذهن ایجاد شده است اما در بدن و جسم اثر می گذارد . اگر همین صحنه در فضایی پایین تری می بود چنین اتفاقی نمی افتاد .

 برخی افراد به خاطر قوت روحی می توانند علاوه بر نفس خویش در کل عالم اثر گذارند. سپس مرحوم ابن سینا راه قوت نفس را توضیح می دهند و می گویند علت آن یا مزاج آدمی است و یا ریاضتهایی که فرد متحمل می شود و ... در نهایت فرموده اند حوادث غریب و شگف آور در طبیعت سه دسته اند: 1 آنهایی که منشا پیدایش آنها نفس است . 2- خواصی که در خود اجسام است مانند آهنربا 3- آنچه به جهت عوامل سماوی رخ می دهد. سپس ایشان می فرماید: معجزات و کرامات و سحر از قسم اول است ، حیله بازی ها از قسم دوم و طلسمات از قسم سوم است .

 مرحوم ابن سینا در مبدا و معاد، ص 115- 120 نیز به این بحث پرداخته اند . ایشان در آنجا فرموده اند: نبی دارای سه ویژگی است که یکی مربوط به قوه عاقله و یکی مربوط به قوه متخیله و دیگری مربوط به قوه حاسه او می باشد .

 2- مرحوم صدرالمتالهین:

 ایشان همان دیدگاه ابن سینا را بیان کرده اند . مبدا و معاد ، ج2 ، ص 804

 3- حکیم سبزواری:

 ایشان نیز همان دیدگاه ابن سینا را دنبال کرده اند . شرح منظومه ،‌ص 327 و اسرار الحکم ، ص 392

 4- مرحوم فیض:

 ایشان نیز در کتاب «علم الیقین » ، ج 1 ، ص 464-466 همان مشی فلاسفه را پیموده اند.

 5- مرحوم لاهیجی:

 حکیم لاهیجی در گوهر مراد، ص 380 381 نیز می فرماید: خوارق عادات به نفس صاحب خارق العاده باز می گردد.

 6- علامه طباطبایی و شهید مطهری:

 از برخی عبارات این دو بزرگوار نیز همین نظر بر می آید .

 7- آیت الله مصباح :

 ایشان در کتاب راه و راهنما شناسی در پاسخ به این سوال که آیا معجزات نقض قانون علیت است یا نه ، فرموده اند: خیر؛ علت آنها قدرتی است که خداوند به نفس پیامبر داده است و بر اساس آن می تواند در عالم طبیعت اثر گذارند .

 8- آیت الله سبحانی:

 ایشان در کتاب «الالهیات »، ج 3 ، ص 75 82 چهار احتمال را در باره منشا معجزه مطرح کرده اند که بدین شرح است :

 الف) احتمال اول اینکه علت معجزه را تنها اراده الهی بدانیم . ایشان ابتدا می فرمایند: این نظریه به لحاظ عمومیت قدرت ممکن است اما چون سنت الهی بر این تعلق گرفته که امور را از طریق اسباب آن انجام دهند، لذا این سنت نقض نمی شود. ایشان همچنین در پاورقی اضافه کرده اند که چون پدیده های مادی متغیر هستند و علت قریب آنها نمی تواند امری ثابت باشد در نتیجه نمی توان علت قریب معجزات را اراده الهی دانست .

 اما همان طور که گفته شد هر دو دلیل ایشان ناتمام است زیرا درست که خدای متعال امور را بر اساس نظام اسباب انجام می دهد اما این سنت در معجزات و خوارق عادات صورت نمی گیرد و الا اگر چنین بود دیگر خرق عادت نبود . نقد دلیل دوم نیز قبلا به صورت تفصیل بیان شد.

 ب) در معجزات فرمان فرما خداوند است، درخواست کننده نبی است و مجری آن نیز فرشته است. چه بسا جریان تمثل حضرت جبرئیل برای حضرت مریم (س) از این قبیل باشد « فَتَمَثَّلَ لَها بَشَراً سَوِيًّا (17) قالَتْ إِنِّي أَعُوذُ بِالرَّحْمنِ مِنْكَ إِنْ كُنْتَ تَقِيًّا (18) قالَ إِنَّما أَنَا رَسُولُ رَبِّكِ لِأَهَبَ لَكِ غُلاماً زَكِيًّا » [2]

 ج) بگوییم معجزات سبب طبیعی ناشناخته دارد . اما این احتمال بی دلیل است.

 د) بگوییم سبب معجزات نفس پیامبر است . شاهد این امر نیز عمل مرتاضان است . ایشان سپس نظر فلاسفه را آورده و می فرماید از قرآن کریم نیز همین نظر برمی آید .

 در آخر آیت الله سبحانی نتیجه می گیرد که «أنّ للمعجزة علّة إلهية متمثلة في نفوس الأنبياء و إرادتهم القاهرة » [3]

 حضرت استاد سبحانی در کتاب منشور جاوید ، ج 10 ، ص 282 می فرماید بعضی از کارها در زمانی شگفت آور است. اما در اثر پیشرفت علوم و کشف مبادی آن به صورت عادی در می آید اما معجزات چنین نیست . معجزات همیشه از علل غیر طبیعی که نفس و اراده صاحب معجزه است سرچشمه می گیرد . ایشان در ادامه می فرمایند بعید هم نیست که بگوییم معجزات علت طبیعی ناشناخته دارد اما آن علل همیشه به صورت ناشناخته باقی می ماند. [4]

 9- مرحوم شعرانی:

 ایشان نیز با عبارتی کوتاه می فرماید «بايد دانست كه شرط معجزه نيست بى‌سبب طبيعى باشد بلكه گاه سبب طبيعى دارد و گاه ندارد» [5]

 10 آیت الله مکارم:

 ایشان می فرماید «معجزات حتما دارای علت است. ممکن است این علت ماوراء طبیعی باشد ». [6]

 11- آیت الله خویی :

 ایشان در تعریف معجزه فرموده اند «و هو في الاصطلاح أن يأتي المدعي لمنصب من المناصب الإلهية بما يخرق نواميس الطبيعة و يعجز عنه غيره شاهدا على صدق دعواه.» [7] معجزه آن است که کسی که ادعای منصبی الهی را دارد (خواه نبوت باشد یا امامت )، کاری انجام دهد که قوانین طبیعی را نقض کند . ایشان سپس فرموده است اموری مانند سحر و شعبده و نیز عجایب علم پزشکی معجزه نیستند زیرا این امور شگفت آور هر چند اسباب آن برای عموم روشن نباشد اما بر اساس قوانین طبیعی رخ می دهد «و على هذا القياس تخرج غرائب علم الطب المنوطة بطبائع الأشياء، و إن كانت خفية على عامة الناس، بل و إن كانت خفية على الأطباء أنفسهم.» [8] از این عبارت بدست می آید که ایشان علت معجزه را ماوراء طبیعی می داند .

 12- مرحوم شهید سید محمد باقر صدر :

 ایشان ابتدا چیستی معجزه را بیان می فرماید «هر ان یحدث تغییرا فی الکون صغیرا او کبیرا ... » [9] معجزه آن است که صاحب معجزه تغییر کوچک یا بزرگی در عالم ایجاد کند بگونه ای که این کار بر اساس قوانین طبیعی انجام نمی گیرد. شأن معجزه از قوانین طبیعی بالاتر است . از عبارت ایشان نیز معلوم می شود که معجزه لااقل سبب طبیعی شناخته شده ندارد .

 13- شیخ محمد عبده :

 «المعجزه لیس نوع من المستحیل عقلا فان مخالفه السیر الطبیعی ... » معجزه از اموری که عقل آن را محال بداند نیست بلکه امری است که مخالف سیر طبیعی است. ممکن است کسی بگوید قبول داریم معجزات سیر طبیعی متعارف را نقض می کند اما باید علت طبیعی ناشناخته داشته باشد. اما در پاسخ می گوییم قانون طبیعی را خداوند در عالم قرار داده است و بر او محال نیست که قانون دیگری در عالم داشته باشد که در مواردی خاص، انبیاء و اولیا را از آن آگاه نماید. دیدگاه مشهور این است که خداوند این امور را بدون سبب طبیعی ایجاد می کند تا روشن شود که دست خداوند بسته نیست. [10]

 14- قول مختار :

 با توجه به آنچه گفته شد می گوییم سبب و علت معجزه امور مختلفی می تواند باشد. قاعده اولیه در معجزه آن است که سبب قریب معجزه نفس نبی باشد اما در صورتی که دلیل بر خلاف آن باشد به آن عمل می شود.

 

 * * *

 اللهم صل علی محمد و آل محمد