< فهرست دروس

درس کلام استاد ربانی

91/02/19

بسم الله الرحمن الرحیم

 موضوع بحث : بررسی دیدگاه افراطی درباره نقش عقل در کشف احکام شرعی
 موضوع بحث بررسی دیدگاهی است که معتقد است در اجتهاد باید مقاصد شریعت را اصل قرار داد و آیات و روایات را بر اساس آنها و با توجه به عرف زمانه و شرایط عصری تفسیر نمود . بر این اساس ممکن است قالب ها و اشکال احکام در طول زمان دستخوش تغییر گردد و اساسا نباید اصل را بر ثبوت قالب های آیات و روایات قرار داد بلکه اصل بر تغییر پذیری آنها است. طرفداران این دیدگاه این نظر را بخصوص در مورد مسائل اجتماعی و سیاسی مطرح می کنند .
 برای بررسی این دیدگاه به ارزیابی مبانی و ادله ای که اقامه کرده اند باید پرداخت. یکی از این مبانی و ادله آن است که می گویند احکام دینی بر دو گونه است: ذاتی و عرضی . ذاتیات دین ثابت و عرضیات آن متغیر است.
 بررسی ذاتی و عرضی در احکام دین
 این نکته در اینجا قابل توجه است که اگر این افراد به جای عاریت گرفتن واژه فنی ذاتی و عرضی ، عنوان ثابت و متغیر را مطرح می کردند، تاثیری در مخاطب ایجاد نمی کرد . اما با بکار گیری این واژه ، مخاطب را به خود جذب می نمایند . البته این امر از نظر عقل و شرع مانعی ندارد .
 در ارزیابی این سخن گفته شد از آنجا که خواستگاه اصطلاح ذاتی و عرضی منطق و فلسفه است ، کاربرد آن در حوزه مسائل فقهی که اعتباری می باشد ، مجازی خواهد بود .
 عبارات ایشان گویای آن است که آنان مساله ذاتی و عرضی را در دو حوزه مطرح کرده اند: مقام ثبوت و مقام اثبات . در مورد مقام ثبوت گفته اند ذاتی آن است که سلوک توحیدی بدون آن ممکن نیست و عرضی آن است که نبود آن خللی به سلوک توحیدی نمی زند . به این معنا که هر گاه گفتار و رفتار پیامبر بگونه ای باشد که بدون آنها سلوک توحیدی ممکن نباشد ، آن را ذاتیات و اگر این گونه نباشد آن را عرضیات گویند .
 اما آنچه در این مقام گفته اند بی اثر خواهد بود و این سوال را پاسخ نمی دهد که با چه معیاری تشخیص دهیم که کدام دسته از دستورات دینی برای سلوک توحیدی لازم و کدام لازم نیست؟ این مانند آن است که کسی بگوید پزشک خوب کسی که خوب درد را تشخیص دهد و خوب راه درمان را نیز بداند و برای دست مزد کار نکند . حال پرسیده می شود مقیاس و معیار تشخیص این امر چیست ؟ تا اینجا کلام ایشان بی اثر است و چیزی را بدست مخاطب نمی دهد .
 بنابراین معلوم شد که در مقام ثبوت این ادعا حاصلی نخواهد داشت . دسته ای دیگر از عبارت ایشان ناظر به مقام اثبات است و می خواهند معیار و شاخص بدهند . مثلا گفته اند آنچه از جنس صورت ها و شکل ها و وسیله هاست ،‌عرضی و آنچه از این مقوله نیست ذاتی است. تعلیلی نیز بر این مطلب بیان کرده اند و گفته اند زیرا آنچه صورت و وسیله است مطلوب بالذات نیست و آنچه ثابت است مطلوب بالذات است .
 در نقد این کلام به چند مطلب اشاره می کنیم :
 1- اولا ما عقلا و عرفا چنین ضابطه ای نداریم که هر چیزی که مطلوب لاجل غیر است تغییر پذیر باشد . بلکه مواردی داریم که مطلوب بالذات نیست اما با این حال تغییری نمی کند . مثلا نفس کشیدن برای انسان مطلوب بالغیر است و یا خوردن و آشامیدن مطلوب بالغیر است اما با این حال از وقتی انسان بوده نیازمند تنفس و خوردن و آشامیدن بوده است و این مساله تغییری نکرده است .
 علاوه بر اینکه در منطق گفته اند اینگونه نیست که همه عرضیات تغییر پذیر باشند بلکه برخی از عرضیات لایختلف و لا یتخلف هستند و آن عرضیات لازم است .
 2- نکته دیگر اینکه مساله مطلوب بالذات و بالغیر، امری نسبی و پلکانی است . مثلا در حوزه احکام دینی برای شریعت، مقاصد کلانی نام برده شده است که عبارتند از حفظ دین ، حفظ نفس ، حفظ عقل ، حفظ نسل ، حفظ مال و حفظ عرض . اگر به خود همین اغراض نیز نظر شود معلوم می شود که اینها نیز مطلوب بالذات نیستند و مطلوب بالذات رسیدن به کمال است. حال سوالی که مطرح می شود این است که آیا می توان بر اساس معیاری که شما ارائه کرده اید این ها را نیز جزء عرضیات دانست ؟ اگر این گونه باشد که دیگر چیزی باقی نخواهد ماند .
 بنابراین در مورد آنچه می گویند اولا دلیلی نداریم که اگر چیزی مطلوب بالغیر شد، متغیر خواهد بود . ثانیا حتی اغراض کلی را نیز شامل می شود و همه آنها نیز عرضی و قابل تغییر خواهد بود .
 3- نکته سوم اینکه شما بین عبادیات و غیر عبادیات تفکیک قائل شده اید . اما طبق ضابطه شما عبادات نیز مطلوب بالغیر است .
 وجه دیگر برای ذاتی و عرضی بودن
 شاخص دیگری که در این باره برای تشخیص ذاتی از عرضی بیان کرده اند این است که گفته اند آنچه دین داران از دین انتظار دارند ذاتی دین و بقیه از عرضیات خواهد بود . یعنی آنچه دین دارای از پیامبر در مورد هدایتشان انتظار دارند ذاتی دین است و آنچه پیامبر بیان می فرماید اما جزء انتظار آنها نیست جزء عرضیات خواهد بود . بر این اساس مسائل فلکیات ، طبیعیات و علوم انسانی که در قرآن و روایات آمده است جزء دین نمی باشد . نهایت حوزه ای که باقی می ماند اعتقادات و عبادات است . اینکه مثلا خرید و فروش است، اقتصاد ، مسائل اجتماعی و مانند آن چگونه باید باشد، همه بر اساس نظر خودمان است ( ر.ک بسط تجربه نبوی ، ص 66 )
 نقد و بررسی
 در نقد این سخن باید دانست هر چند مردم برخی از انتظارات را از دین دارند و بدین منظور به پیامبر مراجعه می کنند اما اینکه پیامبر اکرم چه راهکاری را برای رسیدن آنها به مقصود ارائه می دهد بر عهده خود اوست . این به مانند آن است که فرد بیمار به پزشک مراجعه و انتظار دارد وی درد او را درمان کند اما اینکه پزشک چه دارویی و چه تعداد و با چه ویژگی می نویسد تشخیص اش بر عهده خود پزشک است. در اینجا نیز مردم انتظار هدایت را از پیامبر دارند اما اینکه چه اموری باعث هدایت آنها است توسط پیامبر اکرم و وحی الهی معلوم می شود بنابراین از همین جا فهمیده می شود که اموری مانند طبیعیات و فلکیات در دین مطرح شده است در حوزه نیازهای انسان بوده است.
 شگرد جریان انحرافی در چهره سازی
 یکی از برنامه های جریان های انحرافی ، چهره سازی است . بدین منظور برخی افراد را به عنوان اسلام شناس ، تئوریسین دین و مانند آن در جاهای مختلفی مطرح می کنند تا در زمان مناسبت که شرایط برای آنها فراهم آمد موج سواری نمایند . مثلا در مورد برخی از اینها لقب مارتین لوتر اسلامی را قرار داده اند . چه بسا خود این افراد نیز تصور کنند القاب فراوانی که آنها قرار داده شده است حقیقی و از روی دلسوزی است در حالی که این جریان ها این افراد را به عنوان ابزار و وسیله برای رسیدن به اهداف پلید خود بکار می گیرند.
 اگر نبود خلوص امام راحل و زحمتهای ایشان و خون شهدا ، چه بسا این طوفان ها ما را نیز که غبار آلود هستیم، دچار شکست و آسیب می نمود اما خراب کاری هایی که خود اینها نموده اند باعث سقوط آنها شده است . مرحوم مشکینی می فرمود: اهانت هایی که اینها در دوره به اصطلاح اصلاحات نمودند ، از توهین های که در زمان شاه به دین می شد بیشتر است. آنان کار توهین را تا جایی پیش بردند که برادر رئیس جمهور وقت در همایشی اعلام کرد آزادی بیان به آنجا رسیده که می توان امام زمان (عج) را نیز استیضاح نمود.
 لذا ما که نان امام زمان (عج) را می خوریم باید بدانیم که از خود هیچ نداری و هر چه هست عنایات آن امام عزیز است و وظیفه داریم مبانی دین را با قوت حفظ کنیم . کاری به انگیره این افراد هم نداریم با چه انگیزه ای این کار را انجام دهند اما هر انگیزه ای داشته باشند اثر وضعی خود را می گذارد. این مانند آن است که سمومی به مردم داده شود، خواه با انگیزه قرب الهی و خواه قرب الا الهی باشد ، اثر خود را در جان مردم خواهد گذاشت .
 
 
 
 
 
 
 * * *
 اللهم صل علی محمد و آل محمد

BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo