< فهرست دروس

درس کلام استاد ربانی

90/08/07

بسم الله الرحمن الرحیم

 موضوع بحث : مساله استحقاق ثواب و عقاب در حسن و قبح عقلی
 موضوع بحث این بود که آیا در حسن و قبح ذاتی و عقلی، مساله ثواب و عقاب هم داخل است یا نه ؟ آیا عقل انسان می تواند علاوه بر درک استحقاق مدح و ذم - که مورد پذیرش همگان است استحقاق ثواب و عقاب را نیز درک نماید ؟ اشاعره در اینجا می گویند: درک این استحقاق از حریم و حوزه عقل انسان خارج است. ایشان می گویند ما حسن و قبح به معنای کمال و نقص و همچنین حسن و قبح به معنای موافق یا مخالفت با غرض قبول داریم اما اینکه عقل بتواند ثواب و عقاب که مربوط به آخرت است را نیز درک نمایید قبول نداریم. اشاعره بر مدعای خویش دلیلی اقامه نموده و گفته اند: ثواب و عقاب متفرع بر طاعت و معصیت و طاعت و معصیت متفرع بر تکلیف است که از ناحیه خدای متعال به بندگان می رسد . موافقت با تکلیف، طاعت و مخالفت با آن معصیت است. تکالیف الهی نیز توسط پیامبر به دست ما می رسد . لذا راه شناخت آن نقل است . این تکلیف الهی ارتباطی با عقل ندارد. عقل در حوزه تکلیف نه جاعل است و نه کاشف . جاعل نیست زیرا مولویت ای ندارد . کاشف نیست زیرا قلمرو عقل، امور دنیوی است نه مسائل مربرط به آخرت.
 علمای شیعه درباره این سخن اشاعره دو گونه موضع گیری نموده اند :
  1. برخی مانند مرحوم مظفر و آیت الله سبحانی گفته اند نباید مساله ثواب و عقاب را داخل در بحث نمود و این کار اشاعره ترفندی برای فرار از پاسخ گویی است .
  2. اکثر عالمان شیعه گفته اند مساله ثواب و عقاب نیز داخل در مورد نزاع می باشد .
 برای حل آنچه اشاعره مطرح می کنند و بررسی حسن و قبح عقلی نسبت به ثواب و عقاب سخنی از مرحوم لاهیجی بیان می شود . ایشان دو کلام متبن در اینجا دارند .
 ماهیت مدح و ثواب و ماهیت ذم و عقاب
 اولین سخنی که ایشان در این باره دارند بررسی ماهیت و چیستی مدح و ثواب و ذم و عقاب است . ایشان ماهیت مدح و ثواب را یک چیز می دانند کما اینکه ماهیت ذم و عقاب را یک چیز می دانند. و معتقد هستند تفاوت اینها ماهوی نیست بلکه بالعرض و ناشی از فاعل است. ماهیت مدح و ثواب عبارت است از « الجزاء بالخیر» و ماهیت ذم و عقاب «الجزاء بالسوء» است . این جزاء اگر به عقلا و نسبت به امور دنیوی سنجیده شود، اصطلاحا مدح و ذم نامیده می شود و اگر به خدای متعال و نسبت به آخرت در نظر گرفته شود ثواب و عقاب نامیده می شود .
 مرحوم لاهیجی عالمی مبتکر و صاحب چندین اثر ارزشمند از جمله «گوهر مراد » ، «سرمایه ایمان » و «شوارق الالهام» است . کتاب گوهر از یک مقدمه ، سه مقاله و یک خاتمه تشکیل شده است . مقدمه کتاب بسیار عالی و قابل استفاده است . مقاله اول کتاب در علم خود شناسی است و این خود از ابتکارات این عالم بزرگ است. استاد مطهری نیز کتاب مقدمه بر جهان بینی خود را از انسان و ایمان آغاز می کند . مقاله دوم درباره علم خداشناسی است . مقاله سوم با نام فرمان خداشناسی است . ایشان در این مقابله مباحث تکلیف ، حسن و قبح ، نبوت ، امامت و معاد را مطرح نموده است . خاتمه کتاب نیز به بحث حکمت عملی پرداخته است .
 عبارت ایشان چنین است « بدان كه فعل اختيارى متّصف شود به حسن و قبح، مانند عدل و احسان و ظلم و عدوان. و شك نيست كه معنى حسن عدل مثلا، آن است كه فاعل آن مستحقّ مدح و تحسين گردد و سزاوار جزاى خير شود، و جزاى خير چون از خداى تعالى باشد آن را ثواب گويند. و همچنين معنى قبح ظلم مثلا، آن است كه مرتكب آن مستحقّ مذمّت و ملامت شود و سزاوار جزاى بد گردد، و جزاى بدى چون از حقّ- سبحانه و تعالى- صادر شود آن را عقاب خوانند.
 و نيز شكّ نيست كه جميع طوائف اسلام، با اختلاف مذاهب و عقايد، در اين زمان و در ازمنه سابقه، كه «1» استعمال لفظ حسن و قبح در مجاورات و مؤلفات- خواه در علوم شرعيّه و خواه غير آن- نموده‌اند به غير از معنيى كه گفته شد براى حسن و قبح اراده «2» نكنند و نخواهند. اگر فارسى زبانان ملاحظه كنند كه لفظ نيك و لفظ بد را در چه موضع اطلاق مى‌كنند و از آن چه معنى مى‌خواهند، ظاهر مى‌شود بر ايشان كه مراد از بدى و نيكى چيست و به غير از اين كه در معنى حسن و قبح گفته شد نيست.
 و نيز شكّ نيست در اينكه هر عاقلى كه به مرتبه تميز و رشد رسد، عقل‌ او حكم كند و بايد حسن عدل و قبح ظلم را بالمعنى المذكور، خواه آن عاقل مسلمان زاده باشد، و در ميان اهل اسلام و بالجمله به «1» اهل شرايع و ملل پرورش يافته باشد «2»، و خواه هرگز نام اسلام نيز بالفرض نشنيده باشد، «3» و با ارباب شرايع و ملل آميخته نشده، و صحبت نداشته، ليكن عقل مميّز داشته باشد و حقيقت عدل و ظلم را فهميده و تميّز كرده. و لهذا جميع ذوى العقول از كافّه طوايف انام، خواه امم متشرّعه و ارباب ملل و خواه قائلين به نفى شرايع و ملل از مشركين و ارباب اصنام و بالجمله طبقات كفّار بالتّمام، همه متّفقند در حسن عدل و قبح ظلم؛ به همين معنى كه تقرير كرده شد. و از هيچ احدى، در هيچ عهدى، منقول نشده، كه متّصف به عقل متعارف باشد و معنى عدل «4» دانسته و مع ذلك عدل را قبيح داند، يا حسن نداند و همچنين ظلم را حسن داند يا قبيح نداند؛ و اين است معنى عقلى بودن حسن و قبح؛ چنان كه مذهب اماميّه و معتزله و جمهور حكماست.
 و جمهور اشاعره بر آنند كه شرعى است نه عقلى، به اين معنى كه اگر شرع وارد نمى‌شد عقل حكم نمى‌كرد به حسن و قبح اشيا، بلكه در نفس الأمر هيچ چيز حسن يا قبيح نمى‌بود و حسن عدل مثلا و قبح ظلم، به مجرد گفته شارع ثابت شود و اگر شرع نمى‌گفت عدل حسن و ظلم قبيح نمى‌بود، بلكه توانست بود كه شارع عدل را قبيح، و ظلم را حسن گفتى و قضيّه حسن و قبح ظلم و عدل منعكس شدى.
 و چون سخافت اين مذهب اظهر از آن است كه پوشيده تواند بود، لهذا بطلانش را مستغنى از بيان دانسته، اعراض از آن نمودن اولى مى‌نمايد؛ غايتش يكى از محققين اين طايفه را سخنى است كه اصحابش به گمان آنكه‌ رفع شناعت از ايشان مى‌تواند كرد به آن مى‌نازند. و آن چنان است كه حسن و قبح به سه معنى اطلاق مى‌شود:
 يكى به معنى كمال و نقص و آن در صفات باشد نه در افعال. دوّم به معنى موافقت غرض و عدم آن، و آن در افعال يافت شود و عقلى است، ليكن محلّ نزاع نيست. سوّم حسن و قبح در احكام اللّه، يعنى استحقاق ثواب اخروى يا عقاب اخروى، و اين محلّ نزاع است و عقلى نتواند بود، چه عقل نداند كه به كدام فعل مستحقّ ثواب اخروى يا عقاب اخروى تواند شد.
 و جوابش آن است كه معنى دوّم، اعنى موافقت غرض در عدل مثلا، جهت حسن است نه معنى حسن؛ بلكه معنى حسن در او آن است كه گفته شد، اعنى استحقاق مدح و جزا، و معنى سوّم، اعنى استحقاق ثواب اخروى نيز يكى از افراد همين معنى است چه استحقاق جزا اعمّ است از اينكه از جانب خالق باشد يا «1» از جانب خلق.
 و ببايد دانست دانست كه مراد از عقلى بودن نه آن است كه عقل مستقلّ باشد در معرفت حسن و قبح در جميع افعال؛ بلكه مراد آن است كه افعال مشتمل است بر جهت حسن و جهت قبح كه عقل را رسد معرفت آن جهات، يا به استقلال، مانند امثله مذكوره و يا به اعانت شرع مانند عبادات تعبديّه؛ چه عقل بعد از ورود شرع به آنها داند كه اگر در آنها جهات حسن نمى‌بود هرآينه تكليف به آن از حكيم قبيح مى‌بود «2». و بدان كه اين اصل، اعنى عقلى بودن حسن و قبح، اصلى است عظيم، كه مبناى اصول كثيره است نزد فرقه محقّه؛ چنانكه «3» در هر باب اشاره به آن خواهد شد، إن شاء اللّه العزيز.» [1]
 مرحوم لاهیجی با تحلیلی که از معنای حسن و قبح داشتند، سخن اشاعره را رد نمودند. بر اساس این سخن اگر عقل بتواند حسن و قبح را به معنای مدح و ذم درک کند ، استحقاق ثواب و عقاب را هم درک نموده است زیرا ماهیت این دو یکی است . مگر اینکه کسی درک معنای مدح و ذم را نیز انکار نماید اما گفته شد درک این معنا را همگان برای عقل قائل هستند .
 ماهیت و حقیقت تکلیف
 مرحوم لاهیجی بیان دیگری دارند که می تواند پاسخ دیگری به سخن اشاعره باشد. خلاصه اشکال اشاعره این بود که گفتند: ثواب و عقاب متفرع بر اطاعت و معصیت و اطاعت و معصیت متفرع بر امر و نهی الهی است . امر و نهی الهی نیز از شرع فهمیده می شود .
 مرحوم لاهیجی ماهیت تکلیف را مورد ارزیابی قرار می دهند و می گویند : تکلیف خطاب الهی است که به افعال بندگان به نحو طلب و تخییر تعلق می گیرد. بنابراین تکلیف بر سه گونه است : طلب فعل ، طلب ترک و تخییر . از این سه قسم ، پنج حکم که همان احکام خمسه است استخراج می شود. ( واجب ، حرام ، مباح ، مستحب و مکروه). خطاب نیز دو گونه است . خطاب لفظی و خطاب معنوی . خطاب لفظی کلام الله و کلام رسول الله (ص) است که مشتمل بر اوامر و نواهی است و خطاب معنوی حکم عقل است به حسن و قبح . برای کشف حکم الهی دو کانال وجود دارد نقل و عقل زیرا عقل به منزله پیامبر درون است .
 عبارت مرحوم لاهیجی چنین است « تكليف، كه عبارت از فرمان است- و آن را حكم نيز گويند- خطابى است الهى، متعلق به افعال عباد من حيث الاتّصاف بالحسن و القبح، بر سبيل اقتضا و يا بر سبيل تخيير؛ و مراد، از اقتضا طلب است و طلب يا متعلّق است به فعل يا ترك؛ و تخيير تسويه است ميان فعل و ترك. پس اگر طلب متعلّق به فعل باشد، لا محاله آن فعل حسن باشد چه طلب قبيح «1» قبيح است از حكيم، و اگر متعلّق به ترك فعل باشد، فعل قبيح باشد، چه طلب ترك حسن قبيح است. و طلب فعل اگر با عدم تجويز ترك باشد آن را واجب گويند و اگر با تجويز ترك باشد مندوب. و طلب ترك اگر با عدم تجويز فعل باشد حرام گويند.
 و اگر با تجويز فعل باشد، مكروه؛ و فعلى را كه متعلق تخيير باشد مباح گويند و آن نيز از قسم حسن است؛ چه مراد از حسن آن است كه تاركش مستحقّ ذم و عقاب نشود، خواه فاعلش مستحقّ مدح و ثواب شود و خواه نه؛ و مراد از قبيح آن است كه فاعلش مستحقّ مدح و ثواب نشود؛ خواه تاركش مستحقّ ذم و عقاب شود و خواه نه. پس اقسام حسن بر «2» سه گونه است: واجب و مندوب‌ و مباح، و قبيح بر دو قسم بيش نيست: حرام و مكروه. پس حكم اللّه؛ در پنج قسم «1» منحصر باشد: وجوب و ندب و اباحت و كراهت و حرمت.
 و اين احكام از اين جهت كه اقسام حسن و قبحند و حسن و قبح عقلى، متصف‌اند به عقليّت، و از اين جهت كه شرع بر آن وارد شده، متّصف شوند به شرعيّه. پس هر حكمى هم عقلى باشد و هم شرعى. و گاه باشد كه شرعيّت را تخصيص دهند به احكامى كه عقل مستقل نباشد به معرفت جهات آن، مانند وجوب صوم آخر رمضان و حرمت صوم اوّل شوّال؛ و عقليّت را به احكامى كه مستقل باشد عقل به معرفت جهات آن، مانند وجوب حفظ امانت و حرمت تضيع آن؛ و بنابراين هر حكمى يا عقلى باشد و يا شرعى.
 و خطاب بر دو گونه بود: لفظى و معنوى. خطاب «2» لفظى كلام خدا باشد يا كلام رسول خدا كه مشتمل بر اوامر و نواهى باشد؛ و خطاب معنوى حكم عقل باشد به حسن فعل يا به قبح فعل باقسامهما؛ چه حكم عقل بر وجوب فعلى مثلا به منزله كلام الهى باشد مشتمل بر امر به آن فعل و حكم عقل به حرمت فعلى به منزله كلام الهى باشد، مشتمل بر نهى از «3» آن فعل، چه عقل به منزله پيغمبرى است از داخل و پيغمبر به منزله عقلى است از خارج.» [2]
 
 * * *
 اللهم صل علی محمد و آل محمد


[1] گوهر مراد، ص:344و 345
[2] گوهر مراد، ص: 347

BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo