موضوع بحث : طبیعت شناسی در قرآن

در بحث گذشته این سوال مطرح شد که آیا دیدگاه قرآن کریم که درباره طبیعت آیات بسیاری را بیان نموده است، با آنچه دانشمندان طبیعی بیان می کنند هم سنخ است یا با آن متفاوت است؟

برای پاسخ به این پرسش چند نکته قابل توجه است :

بحث شد و نتیجه آن شد که باید زوایای بحث را از هم جدا کنیم تا بتوانیم پاسخ درستی به این سوال بدهیم . از نظر منبع معرفت، طبیعت شناسی قرآن با طبیعت شناسی علمی و فلسفی فرق می کند زیرا منبع قرآن وحی است که معرفتی قطعی و خطا ناپذیر است بر خلاف منابع شناخت علمی و فلسفی که در یکی حس و تجربه و در دیگری عقل و تفکر است. این دو راه هر چند هر دو از نظر قرآن معتبر شمرده شده اند ولی از خطا و اشتباه مصون نیستند.

از نظر قرآن کریم هم روش حسی و تجربی مورد تایید و معتبر است و هم روش عقلی و فلسفی . یعنی این روشها از نظر قرآن دارای مشروعیت است البته چون این روش ها خطا بردار هستند تایید آنها به معنای تایید نتیجه حاصل از آنها نیست. زیرا ممکن است مسیری صحیح باشد اما رونده آن اشتباه کند. درستی و اعتبار مسیر به رونده مسیر مصونیت نمی بخشد .

نکته دیگر اینکه هدف و غایت طبیعت شناسی تجربی، کشف عالم طبیعت و پی بردن به روابط میان پدیده هاست . دانش تجربی از این فراتر نمی تواند گام بردارد زیرا ابزار او محدود است و برد بیش از این را ندارد . اما طبیعت شناسیی را که قرآن مطرح می کند هدفش صرفا بیان این حقایق نیست بلکه قرآن کریم پا را فراتر گذاشته و انسان را به ماورا و ملکوت این عالم نیز متوجه می کند . بر این اساس نسبت میان طبیعت شناسی قرآن با طبیعت شناسی علمی نسبت زیادت و نقصان است یعنی قرآن آنچه را طبیعت شناسی علمی دارد، در بر دارد ( پاره ای از واقعیت ها و قوانین طبیعی را بیان می کند ) و هم افزون بر آن مخاطب را به سوی ماوراء طبیعت و تفکر و تعقل و همچنین خالق جهان نیز سوق می دهد . مطلب دیگر اینکه این گونه نیست که قرآن کریم به همه پدیده های طبیعی و قوانین حاکم بر آن ها و روابط میان پدیده ها پرداخته باشد . بلکه قرآن کریم فی الجمله به تبیین پدیده های طبیعی پرداخته است. و هدف قرآن هم علاوه بر بیان پاره ای واقعیات ، هدایت می باشد . بنابراین مقایسه ای که ما میان طبیعت شناسی قرآنی و طبیعت شناسی علمی و فلسفی انجام دادیم در هیمن موارد است . لذا کسی نگوید مسائل بسیاری در علم طبیعت شناسی مطرح است اما در قرآن به بخشی از آن اشاره شده پس شما چگونه به مقایسه می پردازید زیرا ما می گوییم سخن ما در باره همان مقداری است که قرآن بدان پرداخته است .

اساسا قرآن کریم هدف اساسی اش همان طور که خود فرموده است هدایت بشر است. هدف نهایی قرآن به کمال رساندن انسان است که از راه خداشناسی، خود شناسی و جهان شناسی حاصل می شود . بهره گیری قرآن کریم از مسائل طبیعی در همین راستا می باشد. یعنی یکی از راههای رسیدن انسان به سعادت شناخت جهان و عالم طبیعت و آیت قرار دادن آنهاست . و از آنجا که انسان خود می تواند در این حوزه به مطالعه پردازد و ابزار لازم نیز از طرف خدای متعال به او اعطا شده است دیگر خود قرآن کریم به تفصیل به این امور نپرداخته است و این مسائل را به صورت مستوفی بیان نکرده است .

بیان دو دیدگاه درباره مسائل طبیعت شناسی در قرآن

دیدگاه اول :

برخی معتقد هستند که قرآن کریم گرچه فی الجمله مسائل مربوط به طبیعت شناسی را مطرح کرده است اما همه اصول و مبانی این علوم را قرآن آورده شده است و دانشمندان می توانند با توجه به این اصول به تولید بنیادی علوم طبیعی بپردازند. لذا بر اساس این مطلب می توان فیزیک اسلامی ، شیمی اسلامی ، زیست شناسی اسلامی و امثال آن را داشته باشیم . توضیح این که همان طور که در علم اصول فقه دانشمندان اسلامی با چند آیه و روایت که اصل و مبنا می باشند توانسته اند با تلاش و زحمت فروع بسیاری را استخراج کنند و دانشی را بر این پایه بنا کنند، دانشمندان علوم تجربی نیز می توانند بر اساس اصول طبیعت شناسی که در قرآن بیان شده است و تلاش و پژوهش در اطراف آنها علوم تجربی را پایه ریزی کرده و این علوم را از اساس متحول نموده و علمی کاملا اسلامی تولید نمایند.

چگونه شیخ انصاری رحمت الله علیه توانسته است با چند اصل « احل الله البیع و حرم الربا » و مانند آن، کتاب مفصل بیع را تدوین کند. دانشمندان تجربی نیز همین طور می توانند عمل کنند. لذا می گویند ما یک شیخ انصاری می خواهیم در فیزیک ، یک شیخ انصاری می خواهیم در گیاه شناسی و سایر علوم تا این ها بیایند بر اساس این شالوده ها که در قرآن بیان شده است ، این دانش ها را ایجاد نمایند .

بررسی این دیدگاه :

در اینکه این نظریه درست است یا نه تا به حال برای بنده [استاد] ثابت نشده است و دلیلی بر این ادعا نیافته ام . این سخن ادعایی است که دلیلی بر آن اقامه نشده است. اگر بخواهد این نظریه ثابت شود باید یک تیم متخصص در این زمینه تحت اشراف صاحب نظریه به تفحص و تحقیق و آزمون بپردازند و این مبانی را استخراج تا معلم چنین چیزی صورت می گیرد یا نه. آنچه با مطالعه قرآن کریم و از ظاهر آن بدست می آید این است که هر چند قرآن کریم به مساله طبیعت و پدیده های طبیعی پرداخته است اما به صورت جامع نپرداخته است و تنها پاره ای از مسائل طبیعت شناسی را مطرح نموده است. حاصل اینکه اولا این نظریه سخنی است که دلیلی بر آن اقامه نشده است ثانیا از بررسی آیات قرآن هم بدست نمی آید که اصول علوم تجربی به صورت مستوفی در آن بیان شده باشد .

دیدگاه دوم:

دسته دیگر معتقد هستند که هدف قرآن کریم از ذکر این مسائل همان طور که بیان شد، هدایت بشر و توجه او به توحید و خداشناسی است ( هر چند هدف قرآن از بیان این مسائل بیان واقعیت طبیعت است و صرفا نمادین نمی باشد )

سوال :

مگر قرآن کریم تبیان کل شی نیست پس چگونه می فرمایید همه اصول و مبانی علوم طبیعت شناسی در آن نیامده است ؟

پاسخ :

مراد از اینکه قرآن کریم تبیان کل شی است و چیزی را فرو گذار نکرده است این است که در هدف خود که امر هدایت است، تبیان کل شی است هیچ مساله ی هدایتی را فرو گذار نکرده است. قرآن کریم در آیه 15 و 16 سوره مانده هدف از نزول خود را چنین بیان می کند:

يَأَهْلَ الْكِتَابِ قَدْ جَاءَكُمْ رَسُولُنَا يُبَينِ‌ُّ لَكُمْ كَثِيرًا مِّمَّا كُنتُمْ تخُْفُونَ مِنَ الْكِتَابِ وَ يَعْفُواْ عَن كَثِيرٍ قَدْ جَاءَكُم مِّنَ اللَّهِ نُورٌ وَ كِتَابٌ مُّبِينٌ(15)

يَهْدِى بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلَمِ وَ يُخْرِجُهُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلىَ النُّورِ بِإِذْنِهِ وَ يَهْدِيهِمْ إِلىَ‌ صرَِاطٍ مُّسْتَقِيمٍ(16)

در این آیات هدف و غرض از قرآن بیان شده است. حال سوال این است که آیا قرآن کریم برای این که به این هدف دست یابد لازم است همه اصول و مبانی طبیعت شناسی را بیان کند ؟ آیا مقتضای هدایت گری قرآن چنین امری است ؟ خیر چنین نیست.

معمول مفسران این آیات را این گونه بیان داشته اند. علامه طباطبایی در ذیل این آیات می فرماید که روایاتی از ائمه معصومین داریم که در قرآن، علم ما کان و ما یکون آمده است و آن علوم آن در اختیار ما معصومین است . ایشان می فرمایند: اگر این روایات صحیح و تمام باشد و معلوم شود از طرف معصوم رسیده است، باید قائل به دو زبان برای قرآن باشیم. یکی زبان عادی که عموم مردم از آن بهره می گیرد و دیگر زبان خاص و غیر عادی که مشتمل بر همه علوم است و توده مردم آن را نمی فهمند و فهم آن اختصاص به معصومین دارد. این مانند آن است که خدای متعال در سوره زخرف می فرماید:

إِنَّا جَعَلْنَاهُ قُرْءَانًا عَرَبِيًّا لَّعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ(3) وَ إِنَّهُ فىِ أُمّ‌ِ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلىِ‌ٌّ حَكِيمٌ(4)

یعنی قرآن کریم دارای مراتب است و مرتبه بالای آن که ام الکتاب است در اختیار معصومین است إِنَّهُ لَقُرْءَانٌ كَرِيمٌ(77) فىِ كِتَابٍ مَّكْنُونٍ(78) لَّا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ(79)[1]

نکته در مورد شتابزدگی :

اینها ظرافت هایی در قرآن که تا وارد نشده و به اطراف آن توجه نداشته باشیم بدست نمی آید . یعنی تفسیر نمودن قرآن خیلی آدم ملا می خواهد لذا مرحوم طبرسی 60 سال درس می خواند و سپس 10 سال تفسیر می نویسد می شود مجمع البیان . شتاب زدگی آفت علم است . سریع می خواهیم به قله ها برسیم . علامه حلی بعد از نوشتن شرح ها و حواشی می شود ماتن . افرادی مثل آقای ستوده با اینکه مجتهد مسلم بودند اصلا درس خارج نگفتند . ایشان از ساعت 8 تا 11 در مسجد امام حسن عسگری (علیه السلام) می نشستند و درس کفایه و مکاسب می گفتند. برخی خیلی شتاب زده عمل می کنند. آدم باید با تلاش پخته شود .

زبان قرآن

بنابراین درباره زبان قرآن و زبان علم معلوم شد که زبان قرآن زبان توصیف است نه زبان تمثیل و سمبل . برخی زبان قرآن را غیر واقعی دانسته اند و می گویند قرآن در صدد بیان واقعیت ها نیست بلکه حکایات و مسائلی را که مطرح می کند غیر واقعی است و جنبه سمبلیک دارد. مثلا آن گاه که جریان حضرت آدم و حوا را بیان می کند نه اینکه دارد از واقعیتی حکاتی می کند بلکه قرآن مسائلی را به صورت سمبلکی بیان می کند و هدفش بیان نکات اخلاقی است. بنابراین زبان قرآن، زبان علم نیست .

این سخن نادرست است و زبان قرآن، علاوه بر اینکه زبان علم است و واقعیات را بیان می کند، بشر را به تفکر و تعقل و تکلیف نیز فرا می خواند . زبان قرآن زبان هنر و حقوق و امثال آن نیز می باشد.به طور کلی می توان گفت که هر زبانی که حق باشد یا در قرآن وجود دارد و یا مورد تایید قرآن می باشد.

سوال :

آیا مساله زوجیت که در قرآن بیان شده است و یا این مساله که خداوند هر چیزی را از آب آفریده است نمی تواند از اصول بنیادی طبیعت شناسی باشد ؟

پاسخ :

کسی این را نفی نمی کند چه بسا اینها بتواند اصول و مبانی برخی از علوم باشد. اما اگر این را نیز بیان کنیم اینها تنها بخشی از اصول علوم تجربی است . آن دیدگاه قائل بود که همه اصول و مبانی علوم طبیعی در قرآن بیان شده است و ما گفتیم این ادعایی است که بر آن دلیلی اقامه نشده است .

طبیعت شناسی از جنبه ارزشی :

مساله دیگر در این زمینه این است که آیا طبیعت شناسی که قرآن آن را مطرح می کند، خودش جنیه ارزشی دارد یا نه؟ یعنی اگر کسی عمر را خود را صرف تحقیق و پژوهش درباره طبیعت و کشف روابط میان آنها کند، مانند کسی که عمر خود را صرف تفسیر قرآن و احکام دینی نموده است، کارش با ارزش است و حسن دارد یا نه این گونه نیست ؟

در این جا باید میان حسن فعلی و حسن فاعلی فرق بگذاریم . در این که شناخت طبیعت و پژوهش درباره آن که صنع خدای متعال می باشد عملی پسندیده و دارای حسن است شکی نیست . یعنی این عمل و کار، دارای حسن است هر چند کسی که آن را انجام می دهد کافر باشد . اما این مساله جنبه دیگری دارد و آن حسن و قبح در جنبه فاعلی است . اگر کسی که به این کار دست زند و مومن و دارای نیت درستی باشد عمل او علاوه بر حسن فعلی ، حسن فاعلی هم دارد اما اگر نیت او ناپسند باشد، هر چند عملش داری حسن فعلی است اما از جهت فاعلی مذموم می باشد . به عبارت دیگر می توان گفت که حسن فعلی، لابشرط است نه شرط شی. یعنی لازم نیست عالم تجربی نماز شب خوان باشد تا فعلش حسن باشد. اما حسن فاعلی به شرط شی است و تنها در صورتی عمل او با ارزش است که مومن باشد و با نیت الهی کار خود را انجام دهد .

سوالی برای دقت و مطالعه

در میان پدیده های که قرآن بیان داشته از مصنوعات بشری نیز در کنار سایر پدیده های طبیعی یاد شده است . مثل صناعت کشتی سازی . و از آن به مساله خداشناسی توجه داده شده است .

مانند سوره بقره / 164

إِنَّ فىِ خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلَافِ الَّيْلِ وَ النَّهَارِ وَ الْفُلْكِ الَّتىِ تجَْرِى فىِ الْبَحْرِ بِمَا يَنفَعُ النَّاسَ وَ مَا أَنزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِن مَّاءٍ فَأَحْيَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتهَِا وَ بَثَّ فِيهَا مِن كُلّ‌ِ دَابَّةٍ وَ تَصْرِيفِ الرِّيَحِ وَ السَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ لاََيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ(164)

سوال این است که چه ربطی بین مصنوعات بشری که در اختیار انسان است با پدیده های طبیعی مثل شب و روز که در اختیار انسان نیست می باشد ؟

و صلی الله علی محمد و آل محمد

( تقریرات درس حضرت استاد ربانی گلپایگانی )