< فهرست دروس

درس کلام استاد ربانی

89/07/06

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع بحث : عقل نظری و عقل عملی

در بحث عقل نظری و عقل عملی چند سوال سوال مطرح است

آیا در آدمی از نظر عقل عملی و نظری، دو قوه است یا یک قوه بیشتر نیست و تفاوت در مدرکات است ؟ سوال دیگر آن است که آیا عقل عملی کار عملی و تحریکی انجام می دهد یا نقش علمی و ادراکی دارد ؟

هر کدام از دو طرف این سوال ها طرفدارانی دارد .

دیدگاه مرحوم فارابی

ایشان عبارتی دارد که بیان گر آن است که در آدمی دو قوه است: قوه نظری و قوه عملی. وی در کتاب فصول منتزعه می گوید :

« العقل العملی هو قوه بها یحصل للانسان ان کثره تجارب الامور و عن طول مشاهده الاشیا المحسوسه ، مقدمات یمکنه بها الوقوف علی ما ینبغی ان یوثر او یجنب فی شی من الامور التی فعلها الینا و هذه المقدمات بعضها کلیه و بعضها مفردات و جزئیه »[1] می گوید این گونه نیست که ادراک عقلی، همه کلی باشد . برخی از ادراکات کلی و برخی جرئی است . مثلا کسی که می خواهد بین حوزه و دانشگاه یکی را برای انتخاب برگزیند نیازمند یک حکم کلی است و آن بررسی فوائد حوزه و دانشگاه است . سپس وضعیت خود و خانواده و محیط را در نظر گرفته و انتخاب و حکم می کند .

دیدگاه ابن سینا

ابن سینا دو دسته عبارات دارد که از یکی بر می آید که ایشان برای عقل عملی نقش ادراک قائل هستند و در دسته دیگر بیان می کنند کند نقش این قوه تنها تحریک و عمل است .

ایشان در اشارات می گوید « و هی التی تستنبط الواجب فیما یجب ان یفعل فی الامور الانشائبه جرئیه لیتوصل به الی اغراض اختیاریه من مقدمات اولیه و ذائعه و تجربیه و باستعانه بالعقل النظری فی الرأی الکلی ان ینتقل به الی الجزئی »[2] نقش عقل عملی استنباط آن چیزی است که باید انجام شود و باید ترک گردد . اموری که به صورت جزئی می خواهد انجام دهد . وی می گوید عقل عملی از اولیات و مشهورات و تجربیات برای حکم کردن خود استفاده می کند . این جزئی بالاخره باید سر به این کلی بگذارد . باید کلی باشد تا این حکم جزئی از آن استخراج شود .

از این عبارت دو نکته بدست می آید :

عقل عملی مدرک است نه فاعل عقل عملی مدرک جزئیات است در مقام عمل

اینکه عقل عملی مدرک است نه فاعل ، قائلین زیادی دارد . خواجه نصیر الدین طوسی ، ملاصدرا ، محقق اصفهانی ( ایشان بسیار انسان ملا و باسواد و اهل معنایی بوده است . وی استاد علامه طباطبایی و مرحوم مظفی می باشد )

در مقابل برخی قائل هستند که هر چه مربوط به ادراک است به عقل نظری بر می گردد و عقل عملی تنها نقش تحریکی و فاعلی دارد . عقل نظری مانند قوه ای مقننه است و عقل عملی مانند قوه مجریه و مدرکات عقل نظر را اجرا می کند. خود این سینا در عبارات دیگر خود این نظر را برگزیده است .

وی می گوید : « و اما النفس الناطقه الانسانیه فتنقسم قواها ایضا الی قوه عامله و قوه عالمه . فالعامله قوه هی مبدا محرک لبدی الانسان الی الافاعیل الجزئیه الخاصه بالرویه علی مقتضی آراء تخصها اصلاحیه »[3]

مرحوم نراقی در جامع السعادات ، ج 1 ، ص 57 و قطب الدین رازی ، صاحب محاکمات نیز همین دیدگاه را بر گزیده اند. ( رجوع شود به کتاب قواعد الکلامیه تالیف استاد ربانی گلپایگانی ، ص 20 الی 31 )

بررسی عبارات ابن سینا

بر اساس آنچه گفته شد ، روشن گردید که عبارات مرحوم ابن سینا متهافت است . اما راه جمع کلام ایشان چیست ؟ جمع این دو عبارت به این است که بگوییم در نظر ایشان ، عقل دارای دو شان است : شأن ادراک و شأن تحریک . به عبارت دیگر عقل هم شأن قانون شناسی دارد و هم شأن اجزای قوانین .

حاصل سخن

آیا عقل، دو قوه مستقل است یا خیر؟ دو قوه بودن عقل مانعی ندارد کما اینکه نفس قوای دیگری نیز دارد « النفس فی وحدتها کل القوا » عده ای معتقد هستند که قوه مدرکه یک قوه بیشتر نیست و اختلاف در مدرکات است . بزرگانی مانند : محقق اصفهانی در کتاب نهایه الدرایه ، ج 2 ، ص 124 و مرحوم مظفر در کتاب اصول فقه ، ج 1 ، ص 223 و مرحوم سبزواری در حاشیه منظومه این دیدگاه را برگزیده اند.

مرحوم سبزواری می گوید : «لیس العقلان کقوتین متباینین أو کضمیمتین احدهما کالمدرکه عاقله و الاخری کالمحرکه خالیه عن العقل ، بل هما کجهتین لشی واحد هو النفس الناطقه و العاقله و احدی الجهتین یخالف الاخری سیما ان احدیهما تنفک عن الاخری کما فی الکامل فی العلم فقط، کانه لاعقل عملی فیه سیما الکسبی منه و کما فی الکامل فی العملی فقط کانه لاعقل نظری فیه سیما الکسبی منه »[4]

عقل عملی و نظری دو قوه متباین و یا دو قوه ای که به هم ضمیمه شده باشند نیست بلکه این دو مانند دو جهت برای نفس هستند. اینکه می بینیم عده ای در جهت عقل نظر دارای کمال هستند اما عقل کسبی و عملی ندارند ( بگونه ای که حتی بچه ای هم آنها را کول می زند ) و یا بالعکس، نشان دهنده همین دو جهت است و الا اگر یک جهت می بود باید با کمال یافتن یکی ، دیگری نیز به کمال می رسید .

* * *

اللهم صل علی محمد و آل محمد

BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo