موضوع بحث : نقش قوای ادراکی پیامبر در تحقق معرفت وحیانی

 مروری به بحث های گذشته

 موضوع بحث ، بررسی وحی و ماهیت آن بود. در این باره مباحثی مطرح شد که از این قرار است :

 1- اولین بحث، روانشناسی وحی بود. برای شناخت وحی ابتدا باید روش کسب معرفت در این حوزه را مشخص نمود. نتیجه ای که در آنجا حاصل شد این بود که بهترین روش در شناخت وحی، رجوع به خود وحی و قرآن و روایات است.

 2. تعریف لغوی و اصطلاحی وحی

 3. بررسی کاربردهای کلمه وحی در قرآن و روایات. گاهی وحی به عنوان وحی رحمانی به کار رفته و گاهی وحی شیطانی.

 4. بررسی ویژگی های وحی نبوت نسبت به سایر وحی های دیگر.

 در این باره چهار محور مورد بحث قرار گرفت :

 الف) وحی نبوت از جنبه فاعلی: در این جهت امتیازی برای وحی نبوت نسبت به سایر وحی ها نیست.

 ب) وحی نبوت از جنبه قابلی (شخصیت گیرنده وحی ): شخصیت انبیاء نسبت به غیر انبیاء دارای مزیت و برتری است « وَ كلاًّ فَضَّلْنا عَلَى الْعالَمين‌» [1] ملاک فضیلت نیز هدایت بی واسطه است.

 ج) وحی نبوت از جنبه غایی: ده هدف و غایت برای انبیاء بیان شد که عبارت بود از: دریافت حقایق و معارف و ابلاغ آن، تعلیم و تبیین، بشارت و انذار، داوری در اختلافات، برقراری عدالت، اتمام حجت بر بشر، امر به معروف و نهی از منکر، پالایش خرافات و تزکیه و تربیت افراد بشر. از میان غایات مذکور، دو مورد از آنها مختص انبیاء است که عبارتند از: دریافت حقایق و معارف از جانب خدای متعال و تبیین و تعلیم اولیه آن است . البته اوصیاء هم به عنوان وصایت این کار را می کردند اما تبیین آنها به تبیین نبی باز می گردد.

 د) وحی نبوت به لحاظ محتوا: در قرآن کریم سه چیز به عنوان محتوای وحی انبیاء بیان شده است : کتاب، حکم و نبوت.

 در باب کتاب حاصل سخن این شد که شریعت از ویژگی های انبیاء است. کتاب شریعت به دو گونه است: کتاب مادر که 5 تا بوده است و کتاب های غیر مادر که همه انبیاء داشته اند. این کتب به غیر انبیاء اعطا نشده است.

 در باب حکم، چه آن را به حکمت معنا کنیم و چه حکومت، اختصاصی به انبیاء ندارد .

 در باب نبوت نیز، باید دانست که نبوت به معنای « حالة غیبة الهیه » که در پرتو آن از اسرار غیب خبردار می شود ، از مختصات انبیاء نیست. بله اگر نبوت را به معنای اصطلاحی بگیریم، در این صورت اختصاصی خواهد بود .

 5. مساله دیگری که مورد بررسی قرار گرفت چگونگی وحی به انبیاء بود . بیان شد که سه روش برای تکلم خداوند با بشر در قرآن آمده است : بدون واسطه، من وراء حجاب و ارسال ملک. از قرآن کریم استفاده نمی شود که اینها راهها اختصاص به انبیاء دارد بلکه از آیه قرآن تعمیم برداشت می شود « وَ ما كانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلاَّ وَحْياً أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولاً فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ ما يَشاءُ إِنَّهُ عَلِيٌّ حَكيمٌ » [2]

 از نظر روایات درباره چگونگی ارتباط پیغمبر با فرشته وحی میان انبیاء با غیر انبیاء فرق گذاشته شده است. غیر انبیاء (محدث ) در مقام دریافت معارف الهی فرشته وحی را نمی بینند اما خود انبیاء برخی هم او را می بینند و هم صدای او را می شنوند ( رسول ) و برخی فرشته را در خواب می بینند ( نبی).

 « سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع عَنِ الرَّسُولِ وَ النَّبِيِّ وَ الْمُحَدَّثِ قَالَ الرَّسُولُ الَّذِي يَأْتِيهِ جَبْرَئِيلُ قُبُلًا فَيَرَاهُ وَ يُكَلِّمُهُ فَهَذَا الرَّسُولُ وَ أَمَّا النَّبِيُّ فَهُوَ الَّذِي يَرَى فِي مَنَامِهِ نَحْوَ رُؤْيَا إِبْرَاهِيمَ وَ نَحْوَ مَا كَانَ رَأَى رَسُولُ اللَّهِ ص مِنْ أَسْبَابِ النُّبُوَّةِ قَبْلَ الْوَحْيِ حَتَّى أَتَاهُ جَبْرَئِيلُ ع مِنْ عِنْدِ اللَّهِ بِالرِّسَالَةِ وَ كَانَ مُحَمَّدٌ ص حِينَ جُمِعَ لَهُ النُّبُوَّةُ وَ جَاءَتْهُ الرِّسَالَةُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ يَجِيئُهُ بِهَا جَبْرَئِيلُ وَ يُكَلِّمُهُ بِهَا قُبُلًا وَ مِنَ الْأَنْبِيَاءِ مَنْ جُمِعَ لَهُ النُّبُوَّةُ وَ يَرَى فِي مَنَامِهِ وَ يَأْتِيهِ الرُّوحُ وَ يُكَلِّمُهُ وَ يُحَدِّثُهُ مِنْ غَيْرِ أَنْ يَكُونَ يَرَى فِي الْيَقَظَةِ وَ أَمَّا الْمُحَدَّثُ فَهُوَ الَّذِي يُحَدَّثُ فَيَسْمَعُ وَ لَا يُعَايِنُ وَ لَا يَرَى فِي مَنَامِه‌» [3]

 6. در باب وحی الهی به پیامبر گرامی اسلام. در این بحث چند نکته حائز اهمیت است:

 الف) وحی تدریجی قرآن به پیامبر اکرم (ص) به واسطه جبرئیل بوده است.

 ب)در مواردی وحی الهی به آن حضرت بدون واسطه بوده است. و حالت های خاصی که در این حال به آن حضرت دست می داد.

  ج) در مواردی که جبرئیل واسطه بود، ایشان تمثل پیدا می کرد.

 د) قرآن کریم هم در لفظ و هم در معنا از جانب خداوند نازل شده است و حضرت تنها نقش قابلی داشته است.

 ه) چگونه جبرئیل معلم برای متعلمی است که آن متعلم از وی افضل است؟ پاسخ آن است که هر چند پیامبر بما هو بشر متعلم است اما به لحاظ جنبه قدسی و شخصیت متعالی اش معلم است. خود آن حضرت می فرماید « رُبَّ حَامِلِ فِقْهٍ إِلَى مَنْ هُوَ أَفْقَهُ مِنْه‌» [4]

 7. نسبت میان نبی و رسول چیست ؟ آیا این دو با هم متباین هستند یا همه پیامبران هم رسول بوده اند و هم نبی ؟ پاسخ آن است که پیامبران از نظر مصداق دو گروه نبودند اما از نظر عنوان مقام نبوت با رسالت فرق می کند. این دو عنوان دو جنبه برای شخصیت پیامبران بوده است.

 8. تمثل فرشته.

  آیا فرشته در تمثل خویش تبدل پیدا می کرد و از حقیقت خود خارج می شد یا نه در عالم خارج چیزی پیدا نمی شد بلکه تنها در دستگاه ادراکی ولی خدا مثل بشر ایجاد شده است؟ اگر ما باشیم و بحثی صرفا عقلی، قول اول باطل است. زیرا انقلاب شی الی شی محال است. مرحوم علامه درباره قول دوم می فرماید این قول بما هو هو باطل نیست. اما آنچه از روایات بدست می آید، خلاف آن را ثابت می کند .

 9. بحث دیگری که مورد بررسی قرار گرفت این بود که انبیاء الهی از کجا مطمئن بودند که آنچه به آنها وحی می شده از جانب خداوند متعال بوده است؟ در روایات بیان شده آن امر ، توفیق من الله، سکینه، وقار و نور الهی است . عالمان اسلامی نیز در این باره نظرات مختلفی دارند :

 روایات می فهماند که این مساله برای انبیاء بدیهی بوده است. وقتی آنها بالبداهه می داند که از جانب خداوند مبعوث شده اند، با برهان قاطع می داند آنچه به آنان گفته می شود از جانب خداوند است. آنها وقتی معارف وحیانی را دریافت می کنند در صورتی که بی واسطه باشد ، دیگر جایی برای وهم ، خیال و شیطان باقی نمی ماند . در آنجایی نیز که تمثل هست، یقین دارند که شیطانی نفوذ ندارد. علاوه بر اینکه خداوند متعال آنها را رصد می کند « إِلاَّ مَنِ ارْتَضى‌ مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً » [5] .

 در بحث وحی نیز دو گروه از فرشتگان حضور داشتند: فرشتگان آورنده وحی و فرشتگان حفظ کننده وحی .

 10. بیان قصه غرانیق و آیه مقاومت انبیاء در مقابل وسوسه های شیطان.

 11. نقش دستگاه های ادراکی پیامبر در معرفت وحیانی.

 در این باره گفته شد اگر مراد دستگاه تفکر است باید دانست که هیچ گونه نقشی در وحی ندارد. اما اگر مراد دستگاه حسی پیامبر است در این صورت اگر وحی بی واسطه باشد، حواس دخالت ندارد اما اگر وحی به صورت کلام بوده و یا بواسطه جبرئیل نازل شده باشد، در این صورت دستگاه شنوایی و بینایی پیامبر در آن دخالت داشته است.

 

 * * *

 اللهم صل علی محمد و آل محمد