درس خارج فقه آیت‌الله نوری

موضوع: نو آوری در فقه/بانکداری/ربا

بحثمان درباره ربا و حیل ربا بود، چند مطلب را به عنوان ریشه بحث مطرح می کنیم؛ اولین مطلب در مورد فلسفه حرمت رباست، باید توجه داشته باشیم که احکام شرعی اسلام بر اساس تأمین مصالح فرد و جامعه تشریع شده است به این معنا که خداوند حکیم همه کارهای خود را بر اساس حکمت و مصلحت انجام می دهد و لذا تمام احکام و قوانینی که از جانب خداوند متعال برای بندگانش تشریع شده بر اساس حکمت و مصلحت می باشد و اگر اینطور نباشد می شود عبث و خداوند متعال از انجام کار عبث منزه می باشد، هر عملی که اسلام واجب کرده در انجامش مصلحتی وجود دارد و لازم است برای تأمین مصالح مورد نظر شارع واجبات را به انجام برسانیم و هر عملی را که حرام کرده بر این پایه است که دارای ضرر و مفسده است لذا لازم است برای احتراز از مضرات و مفاسد محرمات را ترک کنیم، با توجه به قران و روایات مضرات و مفاسد ربا زیاد هستند که بعضی از آنها را ذکر می کنیم؛ اول اینکه ربا خواری ظلم است و ظلم ستیزی و عدالت خواهی از اصول اساسی و خدشه ناپذیر اسلام و جزء رسالت پیغمبران خداست و برقراری عدل مهم ترین هدف اقتصادی اسلام است و چون ربا خواری با این اصل در تضاد است اسلام آن را حرام کرده، معماله ای که در برگیرنده رباست در واقع تضییق حقوق انسان است، خلاصه اسلام می خواهد جامعه ای را بر اساس عدل و انصاف و محبت و الفت و صداقت پی ریزی کند ولی ربا با این کار مخالف است، آیات 273 الی 280 از سوره بقره با تشویق بر انفاق و کمک به محرومان جامعه آغاز می شود و ثواب و فضیلت این کار را تذکر می دهد و ربا دقیقا در مقابل انفاق قرار دارد.

در دین اسلام منشأ مالکیت یا کار ساده است و یا سرمایه و کار است، اول کار ساده یا توأم با صنعت نوعی اصالت دادن به کار است و اینکه شخص کار کند و زحمت بکشد و در مقابل کار کردنش منافعی را به دست بیاورد، دوم سرمایه و کار که هر دو در جریانات اقتصادی موثر باشند یعنی سرمایه از یک نفر و کار از طرف دیگر مانند مزارعه و مساقات و مضاربه و جعاله و امثال اینها درحالی که در باب ربا کار فقط از طرف بدهکار صورت می گیرد، اسلام اجازه نمی دهد دست رنج یکی به کیسه دیگری برود و خودش روز به روز فقیرتر و بدهکار تر و محروم تر بشود و در قران کریم نیز با شدت از ربا نهی شده.

از طرفی با توجه به قران و روایات ربا گناه بسیار بزرگی شمرده شده و از طرفی اشخاصی با توجه به سود جوئی و حب مال می خواهند ربا بخورند لذا به فکر حیلی برای حلیت ربا افتادند، حدیثی از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله داریم که فرمودند اگر دو گرگ گرسنه در میان گله گوسفندان رها بشوند درحالی که گله گوسفندان در جایی هستند که هیچ راه فراری ندارند، آن دو گرگ گرسنه چقدر به گله گوسفندان ضرر وارد می کنند؟ حب مال و حب مقام در دین مسلمان بیشتر از این ضرر و فساد ایجاد می کند، ما اخبار و احادیث را در یک محیط کوچک و برای فردی خاص در نظر می گیریم درحالی که این احادیث برای کل جهان و کل انسانها و کل ازمنه می باشند، علی أیِّ حال اسلام اصالت را به کار می دهد ولی در باب ربا اصالت با پول است فلذا برخی خواسته اند با درست کردن حیله هائی هم به کار خودشان مشروعیت ببخشند و هم ربا بخورند، این حیل هم در فقه ما و هم در فقه عامه وجود دارد، در جلد 4 از کتاب "المغنی و شرح الکبیر" که 12 جلد است و از کتب عامه می باشد در مورد حیل ربا بحث کرده و روایاتی را نیز درباره حرمت ربا نقل کرده من جمله اینکه بلال خدمت پیغمبر رسید درحالی که خرمای بسیار خوبی همراهش بود، حضرت به او فرمود خرمای خیلی خوبی با خود آورده ای، بلال گفت من دو صاع خرمای پست دادم و یک صاع خرمای خوب گرفتم، حضرت به او فرمود این رباست، چون هر دو از یک جنس هستند و این همان ربای معاملی می باشد بنابراین ربا و حیل ربا هم در فقه ما و هم در فقه عامه نقل شده است.

عرض کردیم که ربا بر دو قسم قرضی و معاملی می باشد و بیشتر حیل ربا در ربای معاملی بکار برده می شود.

بعضي از افراد از طرفي ميخواهند به همان سودهائي كه از راه رباخواري بدست مي آيد دست پيدا كننـد و از طرف ديگر ميدانند كه در دين اسلام تاكيد و تشديد فراواني براي ترك ربا بعمـل آمـده و ربـاخواري يكي از گناهان كبيرهاي است كه در قرآن مجيد ظلـم و جنـگ بـا خـدا و پيغمبـر صلی الله علیه و آله محـسوب و وعـده عذاب آتش هميشگي دربـاره آن داده شـده اسـت و در فرهنـگ اهـل بيـت عـصمت علـيهم الـسلام گنـاه يك درهم ربا بيش از ٧٠ مرتبه زنا با مادر خود در خانه كعبه معرفي شـده اسـت لـذا بـه فكـر حيلـه شـرعي ميافتند ومي خواهند راه چاره اي پيدا كنند بطوري كه هم به سود و منفعت كه نتيجه رباخواري است برسند و هم ربا نخورده باشند يعني طوري عمل كنند كه بر معامله آنها عنوان "ربا" صدق نكند، اين حيله ها هم در رباي معاملي و هم در رباي قرضي از دير زمان مطرح بوده است كه برخي از اينهـا در هر دو راه پيدا مي كند و بعضي از آنها اختصاص به رباي قرضي و يا معاملي دارد.

ما در اينجـا ايـن راه هـا را ذكر مي كنيم و از این پس به اين بحث مي پردازيم كه آيا اين حيله ها مجوز دسـتيابي بـه منـافعي كـه از راه رباخواري ممكن بود بدست بيايد مي شود يا نه؟

و اين حيله ها به اين شرح است :

١ ـ ضم ّ ضميمه: اين حيله به اين مطلب مربوط مي شود كه قبلا گفتيم و كالاي همجنس را مثل برنج يا گندم هنگـامي در يك معامله معاوضه مي كنند اگر يـك طـرف در وزن يـا پيمانـه بـيش از طـرف ديگـر باشـد "ربـا" لازم مي آيد، اين مطلب را نيز در پيش گفته ايم كه درجه بـالا و درجـه پـائين از يـك نـوع ، يـك جـنس محـسوب مي شود بنابراين اگر يك كيلو برنج از درجه اعـلا را بايـك كيلـو بـرنج از درجـه پـست معاملـه كننـد بايـد زيادتي در بين نباشد و اگر فكر كنند كه چون اين دو كيلو از جهت ارزش باهم فـرق دارنـد، و يـك كيلـو برنج اعلا، دو برابر برنج پست ارزش دارد پس ، دو كيلو برنج پست را در برابر يك كيلو برنج خوب معامله مي كنيم اين ربا و حرام است و اكنون براي فرار از ربا به يك كيلو برنج اعلا يك سير نبات يا يـك قـوطي كبريت مثلا ضميمه مي كنيم سپس آن را با دو كيلو بـرنج پـست معاوضـه مـي كنـيم كـه در ايـن صـورت بـا انضمام يك سير نبات ويا يك قوطي كبريت عنوان عوض شـده اسـت و معاملـه دوچيـز همجـنس بـا هـم صورت نگرفته است بنابراين با تغيير عنوان معامله همجنس از لزوم "ربا" تخلّص حاصل شد . كساني كه حيله ضميمه كردن چيزي به طرف ثَمن يا مثمن را براي فرار از ربا كافي مي داننـد تـصريح مي كنند كه در اين مورد فرقي نيست كه آن ضميمه باندازه اضافه اي كه درطرف ديگر موجود است ارزش داشته باشد يا نه ولذا باضميمه يك قوطي كبريت به يك من برنج مي توان آنرا با ده من برنج معامله كرد.

علامه حلی در مختلف الشیعة حدودا 30 صفحه در مورد حیل ربا بحث کرده که معلوم می شود مسئله مهمی بوده، خلاصه امام رضوان الله علیه حیل ربا را قبول ندارد و ما نیز درست نمی دانیم.

بقیه بحث بماند برای جلسه بعد ... .